Lidewijde leest de favoriet van… Victor de la Vieter

Dat Victor de la Vieter fan is van mijn boeken over het lezen van literatuur had me al in een staat van paraatheid gebracht. Net als mijn eigen naam, bleek die van hem ook geen pseudoniem. Maar toen hij mij de titels van zijn favoriete boeken stuurde, viel ik pas helemaal van mijn stoel. Eerst kwam hij met H.G. Wells, de grote Engelse science fiction schrijver van The Invisible man en The Time Machine, die net als Philip K. Dick in Amerika het basisstramien voor bijna alle moderne scifi of fantasy literatuur heeft gelegd van totally weird tot de bekende David Mitchell. Al snel kwam hij met een Nederlandse schrijver, omdat juist dit genre in het nuchtere Nederland zo helemaal niet aan de bak lijkt te komen. 

Hij koos Het grote gebeuren van Belcampo – pseudoniem voor de (studenten)arts Herman Pieter Schönfeld (in het Italiaans Bel campo) Wichers (1902-1990) – al is hij ook fan van De surprise. Victor: ‘Het grote gebeuren is controversiëler, valser, anarchistischer, meer 'Belcampisch' en neigt meer naar de literaire science fiction van Kurt Vonnegut of Philip K. Dick. Een genre dat we hier nauwelijks kennen. Ik zag de beroemde animatiefilm die Jaap Drupsteen ervan maakte in 1975 op de televisie en vond zijn boeken in de bibliotheek. In die tijd had uitgeverij Meulenhoff een groot vertaald sciencefiction fonds maar Nederlandse pogingen vond ik nogal ‘s kinderlijk of gejat overkomen. En toen las ik Belcampo! Hij hoorde niet tot de Amsterdamse literatuurkliek, had een echte baan, was wars van conventies. Ook leuk: er zit in dit verhaal een interessante gelaagdheid. Het is een afrekening met de bekrompenheid van een provinciestadje dat model staat voor fantasieloos Nederland. Dat verpakt in een ogenschijnlijk naïeve stijl. In ons aangeharkte, in vakjes verdeelde land moeten we creatievelingen als Belcampo koesteren. Boeken en schrijvers die méér te zeggen hebben, dwarsliggers en outsiders vind ik sowieso interessant. Veel werk van Belcampo is bovendien te lezen als satire op de Nederlandse literatuur - alsof Schönfeld zich wilde afzetten tegen officieel tot hoogstaand bestempelde literatoren...’

Parallelle werelden, parallelle lezers?

Het is wonderlijk dat meteen de eerste lezer zo in mijn eigen ziel lijkt te kijken. Alsof Victor en ik in twee parallelle werelden als twee parallelle lezers hebben geleefd die nu even elkaars baan kruisen. Ik begrijp waarover hij het heeft, want zelf ben ik fan van David Mitchell, Chris Adrian, Haruki Murakami, Jonathan Levi, Jean-Marie Blas de Roblès, Jules Verne, H.G. Wells… allemaal schrijvers die zich van de grenzen van onze werkelijkheid niets aantrekken. Of het nu over tijd of ruimte gaat… alles lappen ze aan hun laars. Nu ik de verhalen van Belcampo herlees, vraag ik me af hoe het komt dat hij – zo uniek in zijn soort – het in Nederland niet heeft gered. Allereerst juist doordat hij dat eigen genre bedreef: het fantastische. Maar die schrijvers dan, die je net noemde, Lid.? Bij hen speelt de fantasie een rol, maar nergens wordt het helemaal drager van het verhaal. Bij Belcampo is dat denk ik wel zo. Haal het fantastische weg en er is geen verhaal meer. Bij al die andere schrijvers moet je natuurlijk ook van alles aanpassen, maar hun schrijfstijl, hun humor, de verwevenheid van verschillende verhaallijnen: er blijft genoeg ander spel over. En helemaal uiteindelijk: Murakami heeft er ook twintig jaar over gedaan om de harten van de Nederlanders te winnen. En als David Mitchell te veel naar de fantasy of scifi overhelt – zoals in Tijdmeters volgens sommigen het geval is – laat een deel van zijn fans het afweten…

Belcampo’s verhalen spelen in een herkenbaar Nederland, met gewone mensen, waar gekke dingen gebeuren. Veel Nederlandse lezers houden niet van onwaarschijnlijkheden binnen ‘gewone literatuur’. Zijn ‘fantastische genre’ is geen science fiction want technische vernieuwingen of aliens ontbreken. En het is geen Fantasy met andere werelden, elfen, trollen en gekke wezentjes, meer zoals Tolkien, zeg maar. Nu zouden we zijn werk als surrealistisch of absurd bestempelen. Hmm, klinkt ook niet uitnodigend…. Jammer, want zijn denkwerk is ongelooflijk origineel, zijn toon droog, en er zit een licht arrogante wat cynische ondertoon in zijn werk. Bijvoorbeeld in De surprise willen een man en een vrouw los van elkaar dood en wat blijkt: je kunt op bestelling je eigen moord als verrassing aanvragen. Als de twee elkaar bij toeval ontmoeten vallen ze als een blok voor elkaar, maar kunnen ze dan nog onder hun contract uit? In Het grote gebeuren beschrijft de hoofdpersoon hoe hij in zijn geboortedorp getuige is van het einde der tijden. Hieronymus Bosch-achtige wezens slepen een deel van het dorp door een spleet in de grond naar de hel en engelen begeleiden anderen naar de hemel. Doordat het verhaal in de ik-persoon is geschreven, krijgt het een extra spanning. Want hoe kan dit? Hoe kan het dat hij van alles getuige is én het opschrijft in de verleden tijd? Er zijn een paar mogelijkheden: de jongste dag is nog niet afgelopen als het verhaal eindigt, of: de ik weet de dans te ontspringen, of: de ik heeft straks alles gedroomd, of: het verhaal is vanuit het hiernamaals geschreven… maar hoe is het dan tot ons gekomen? Die gekke paradox hangt boven het verhaal en er wordt schitterend mee gespeeld. Dat maakt de kracht ervan uit. Maar… en dat is een andere reden waarom hij volgens mij niet meer wordt gelezen: de taal is wat verouderd en alles wordt uit en te na uitgelegd en verteld. Ik hoef als lezer niet veel meer te doen dan door te lezen. En dat is jammer.

Als er een groot verschil is met oudere literatuur en moderne literatuur is het wel de steeds geraffineerdere rol van de verteller in de huidige romans: Vertellers lijken afwezig, verstoppen zich, wisselen van gedaanten, sturen ons met een kluitje in het riet en ik moet zelf hard aan de bak. Belcampo’s denkwereld en zijn verbeelding zijn nog steeds de moeite waard.

Mijn advies: kijk door de taal heen en geniet van zijn vegen uit de pan aan de bewoners van Belcampo’s oude dorp Rijssen. Want als ik het verhaal herlees, kan ik best begrijpen waarom de mensen uit Rijssen, waar hij Het grote gebeuren zich laat afspelen, geen standbeeld van hem wilden. Ze komen er niet goed van af. 

Ben je nieuwsgierig? Lees dan de verhalen van Belcampo uit De surprise en andere verhalen of lees De macht van Naomi Alderman, Hanna Bervoets' Efter, Dave Eggers' De cirkel, Kazuo Ishiguro's Laat me nooit alleen, David Mitchells Tijdmeters of een van de genoemde schrijvers.

Lidewijde Paris begon 1 september 2016 met De Lees!ambassade na haar vertrek als uitgever bij uitgeverij Nieuw Amsterdam. Ze wil het literaire lezen op een onderhoudende manier promoten. Van 1999 tot 2006 was zij uitgever van Querido en in 2007 richtte ze uitgeverij Ailantus op die 2011 werd overgenomen door Nieuw Amsterdam.

Haar boek Hoe lees ik? (2016), is een gids vol tips voor leesclubs, boekhandelaren, scholen, beginnende schrijvers en alle andere lezers. In 2018 verscheen het vervolg Hoe lees ik korte verhalen? Beide boeken werden voorzien van illustraties door Emma Ringelding.

Lidewijde's agenda

• Op zaterdagavond 26 mei verzorgt Lidewijde Paris de presentatie van het festival Boeken door Oost. Klik hier voor meer informatie.
• Op zondag 10 juni om 10.30 uur geeft Lidewijde Paris een workshop 'Hoe lees ik?' bij Boekhandel Dominicanen in Maastricht. Klik hier voor meer informatie.
• In samenwerking met Filmhuis Den Haag organiseert Lidewijde Paris de reeks 'Hoe lees ik een film?'. De eerstvolgende editie is op woensdag 20 juni. Klik hier voor meer informatie