Linda Jansma: 'Een dader is vaak een complex figuur'

Column Linda Jansma

Daders zijn de slechteriken in een verhaal. Dat is vaak het standpunt waar veel mensen van uitgaan. Maar is dat ook zo? Want waarom doet een misdadiger wat hij doet? Ze weten vaak zeer goed dat wat ze doen slecht is en dat ze daarmee anderen benadelen, soms zelfs regelrecht iemand het leven kosten. Doen ze dat zomaar? Ik denk van niet. Toen ik mijn eerste ‘echte’ thriller schreef, vond ik het moeilijk om iemand slecht te laten zijn. Want eigenlijk had die persoon ook wel wat goede dingen in zich en voor mijn gevoel overheerste het goede altijd het slechte. Natuurlijk is dat een utopie; als dat zo was, dan hadden we totaal geen misdaad in de wereld en zou onder andere de politie overbodig zijn.

Maar goed. De slechterik in die eerste thriller was een gewone man, die foute dingen deed en daardoor genadeloos in de problemen kwam. Om zichzelf eruit te redden haalde hij alles uit de kast, van het ontvoeren van een kind tot het platrijden van een vrouw aan toe. Niet de minst fraaie fratsen dus. Toch had ik hem ook wat goede karaktertrekjes gegeven. Want helemaal door en door slecht kon hij niet zijn, zo redeneerde ik (en redeneer ik nog!). En dat gegeven heb ik eigenlijk in al mijn boeken doorgevoerd: geen enkel persoon is zo slecht dat er niet ook een goede kant aan zit. Al is die kant misschien microscopisch klein, hij is er.

Een dader is vaak een complex figuur. Je moet hem (of haar) zo zien neer te zetten dat het een geloofwaardig personage is, die zowel afkeer opwekt als sympathie. Dat is tenminste wat ik zelf altijd probeer: de lezer laten meevoelen met wat de dader drijft, wat zijn of haar beweegredenen zijn om te doen wat hij of zij doet. En soms is dat best moeilijk. Van tevoren bepaal ik namelijk nooit hoe de dader in elkaar steekt. Ik weet wat voor slechts hij doet, maar pas tijdens het schrijven krijgt hij gestalte, wordt zijn karakter gevormd. Ook de goede kant komt vanzelf naar voren naarmate het verhaal vordert. Echter wat doe je als auteur als je zelf een gruwelijke hekel krijgt aan je dader? En je hem steeds slechter maakt? Dat gebeurde bij mij één keer. De dader mishandelde zijn vrouw en vernederde haar dusdanig dat ik zijn bloed wel kon drinken en hem tijdens het schrijven allerlei verwensingen naar zijn hoofd slingerde. Ik liet hem steeds extremere vormen van geweld gebruiken, alleen maar om te laten zien dat deze dader écht heel erg slecht was, al was het achter de schermen, want naar buiten toe was het een aardige, lieve en alom gerespecteerde man.

Gelukkig was daar mijn uitgeefster die me er fijntjes op attent maakte dat het toch wel heel erg was wat de dader allemaal met zijn vrouw uitspookte en dat het allemaal best een beetje minder mocht. Knarsetandend ging ik aan de slag om van die ellendeling een wat genuanceerder personage te maken. Natuurlijk werd het verhaal daar beter door; geloofwaardiger, sterker. Of de lezer uiteindelijk met hem meevoelde, of begrip voor hem kon opbrengen is een tweede. Nog steeds krijg ik mailtjes en berichtjes van mensen die hem het liefst op een brandstapel zouden gooien. Of onder een wals zouden leggen. Of aan bepaalde delen van zijn lichaam zouden willen ophangen. Overbodig te zeggen dat ik daar altijd wel om moet grinniken.

Ik heb het na die keer nooit meer gehad, dat ik zo’n hekel kreeg aan de dader die ik zelf creëerde en dat ik hem zo in en in slecht maakte. Het is ook niet geloofwaardig. Elk karakter is complex en dat van een misdadiger nog een beetje extra. Bovendien, ik schreef het al eerder, geen mens is zo slecht of er zit ook iets goeds aan. Zélfs aan een dader.