Man zonder identiteit

''Ik heb nergens spijt van! (…) Ik moet u eerlijk zeggen: als wij van de 10,3 miljoen Joden (…) er 10,3 miljoen hadden gedood, dan zou ik tevreden zijn geweest (…). Nu door de nukken van het lot het grootste deel van deze 10,3 miljoen Joden in leven is gebleven, zeg ik tegen mezelf: het lot wilde het zo.''

Deze zinnen sprak Adolf Eichmann, die tijdens de Tweede Wereldoorlog als Judenreferent van de SS de Jodentransporten naar de vernietigingskampen liet rijden, in 1957 tijdens een bijeenkomst van gevluchte nazi’s in Buenos Aires. Ze werden door de Nederlandse oud-SS-propagandist Willem Sassen op geluidsband opgenomen.

Na de Tweede Wereldoorlog hadden de Amerikanen Eichmann gevangen genomen. Hij wist echter te ontsnappen en verbleef vier jaar lang in Altensalzkoth bij de Lüneburger Heide waar hij onder de naam Otto Heninger als bosarbeider werkte. Op 1 juni 1950 kreeg hij van het Rode Kruis een staatlozenpaspoort onder de valse naam Ricardo Klement, waarmee hij datzelfde jaar naar Argentinië vluchtte.

Het is vandaag precies 55 jaar geleden dat Eichmann in Argentinië door agenten van de Israëlische geheime diensten Mossad en Shin Bet werd ontvoerd. Ze wisten hem tien dagen later gedrogeerd aan boord van een vliegtuig te smokkelen. Hij werd overgebracht naar Israël, waar hij vervolgens werd berecht. Op 15 december 1961 werd Eichmann schuldig bevonden aan oorlogsmisdaden en ter dood veroordeeld. Voor zijn terechtstelling werd Eichmann in de gevangenis van Ramla bewaakt door 22 gevangenisbewaarders, die zijn eten voorproefden om te voorkomen dat hij zou worden vergiftigd. Om zelfmoord te voorkomen werd Eichmann 24 uur per dag bewaakt. Cipier Shalom Nagar werd na loting aangewezen om de straf te voltrekken. Adolf Eichmann werd op 31 mei 1962, even voor middernacht, op 56-jarige leeftijd opgehangen. Zijn lichaam werd gecremeerd in een speciaal gebouwde oven, waarna de as de volgende dag buiten Israëlische wateren werd uitgestrooid in de Middellandse Zee.

De zaak 40/61
Schrijver Harry Mulisch berichtte als verslaggever voor Elseviers Weekblad over het proces tegen Adolf Eichmann. Zijn boek De zaak 40/61 bevat een bundeling van zijn reportages.

Het ging Mulisch vooral om door te dringen tot het raadsel van de persoon-Eichmann. Mulisch concludeerde uiteindelijk dat Eichmann nauwelijks in volle bewustzijn kan hebben gehandeld toen hij het transport van talloze onschuldigen naar de gaskamers organiseerde: 'Hij wist in zekere zin zelfs niet dat hij iets deed'.

Eichmann was volgens Mulisch de vertegenwoordiger van een nieuw soort mens: de trouwe en punctuele ambtenaar die zijn opdrachten blindelings en zo volmaakt mogelijk uitvoert. Hij doet niet uit overtuiging mee aan massamoord, maar uit plichtsbetrachting. Een van Eichmanss ondervragers noemde hem ook een man zonder identiteit, een schakel in het bureaucratisch-technisch raderwerk in het Derder Rijk. Terwijl Hitler en Himmler geloofden in het antisemitisme, viel  dat bij Eichmann volgens Mulisch te betwijfelen.

Eichmann in Argentinië
Maar uit het boek Eichmann in Argentinië van de Duitse onderzoekster Bettina Stangneth dat in 2012 verscheen, blijkt toch iets geheel anders. De oud-nazi Willem Sassen interviewde Eichmann tussen 1956 en 1960 over het 'Jodenprogramma' van het Derde Rijk. De Nederlander hoopte dat zijn gesprekspartner zou verklaren dat de moord op 6 miljoen Joden een leugen was. Eichmann bleek echter apetrots op deze prestatie. Het was immers oorlog, en de Joden waren de vijanden van het arische ras. Daarom was Joden vergassen volgens Eichmann net zo noodzakelijk en eervol als vechten aan het front.

Hoewel Eichmanns uitspraken niet aan Sassens verwachtingen voldeden, besloot hij na diens ontvoering door de Israëlische geheime dienst delen van de uitgetypte interviews plus Eichmanns memoires aan te bieden aan de wereldpers. Andere stukken bracht hij onder bij familieleden. Originelen en kopieën zwierven uit over de wereld. Stangneth wist al deze documenten te achterhalen en heeft alle bandopnamen met Eichmann beluisterd. Uit de 'puzzel' die zij van al deze stukjes legde, bleek dat Eichmann tijdens zijn proces loog dat hij barstte.