Margies moorden

In de jaren zeventig was James McClure niet alleen de bekendste, maar in feite de enige bekende Zuid-Afrikaanse misdaadauteur in Nederland, vooral door zijn boek Stoomvarken met in de hoofdrollen de Afrikaner politieluitenant Tromp Kramer en zijn Zulu-assistent sergeant Mickey Zondi. In de jaren tachtig kwam Gillian Slovo, de dochter van ANC-activist Joe Slovo, op, maar erg populair werden haar boeken hier niet.

Sinds enige jaren is er Deon Meyer, die veel lezers trekt, bijvoorbeeld met zijn thrillers 13 dagen en 7 uur. In Zuid-Afrika draagt hij de titel The king of crime. Over Margie Orford, een opkomende nieuwe schrijfster, wordt wel beweerd dat ze The queen of crime is. Zelf zegt ze zich een beetje voor die titel te generen, maar leuk vindt ze het natuurlijk wel en ondertussen maakt haar Zuid-Afrikaanse uitgeverij er begrijpelijkerwijs wel reclame mee voor haar boeken. Ik spreek haar in de marge van het congres van PEN International, de schrijversorganisatie die opkomt voor de vrijheid van meningsuiting over de hele wereld.

Die vrijheid van meningsuiting is voor haar een belangrijk strijdpunt. In 1985 belandde ze nog enige tijd in de gevangenis omdat ze als student aan de Universiteit van Kaapstad had deelgenomen aan een anti-apartheidsdemonstratie. In 1988 verliet ze Zuid-Afrika omdat de grond haar te heet onder de voeten werd. Ze woonde en studeerde lange tijd in Londen en in Namibië, en keerde in 2001 terug naar Zuid-Afrika, waar ze carrière maakte in de journalistiek, maar ook enkele jeugdboeken schreef.

Via de misdaadliteratuur ontdekte ze een nieuwe manier om de maatschappelijke situatie in Zuid-Afrika en met name het huiselijk geweld en het geweld in de openbare ruimte te doorgronden en te beschrijven. ''Ik wilde begrijpen hoe geweld werkt, wat het met mensen doet. Vooral het geweld tegen vrouwen en kinderen. Als journalist blijf je altijd aan de buitenkant. Je moet het doen met politierapporten en eventueel interviews met betrokkenen, maar echt dichterbij kom je niet. Een misdadiger interviewen is ook bijna een mission impossible.''

''In een misdaadroman heb je de mogelijkheid om er via je personages veel meer over te vertellen. Dan kan je bijvoorbeeld laten zien hoe het zogenaamde interpersoonlijke geweld, met name verkrachting, in feite voortkomt uit het politieke geweld. Nu wordt er in Zuid-Afrika als het ware op het persoonlijke vlak geoogst wat er door het apartheidsregime is gezaaid, waarbij je 'oogsten' natuurlijk niet positief moet opvatten.''

Maar de apartheid is toch verdwenen? Voor de wet zijn mensen nu gelijk, of ze wit, zwart of bruin zijn.
''Ja, dat lijkt wel zo, maar in feite blijft Zuid-Afrika een gesegregeerde maatschappij, met grote welvaartsverschillen en die brengen – zo wijst helaas de praktijk uit – heel veel geweld met zich mee. Op basis van huidskleur kun je groepen onderscheiden, die voornamelijk langs elkaar heen leven. Politiemensen en journalisten zijn de enigen die met die verschillende groepen te maken krijgen. Vanuit die gedachte heb ik het personage Clare Hart gecreëerd. Zij is journaliste maar werkt ook als parttime profiler voor de politie. Juist die positie is belangrijk, omdat het me de mogelijkheid geeft om de psychologie achter het geweld nader te analyseren en te beschrijven. En met zo'n personage hoef je niet te verklaren waarom je allerlei dingen weet over een moordzaak en de achtergronden daarbij.''

Als journalist moet je alles kunnen verantwoorden.
''Ja, precies. Hoor en wederhoor toepassen, dat soort dingen. Daar heb ik als schrijver van fictie helemaal geen last van, terwijl ik pretendeer toch de 'werkelijkheid' te beschrijven. De moordzaken in mijn boeken zijn weliswaar niet echt gebeurd, maar de maatschappelijke factoren die tot moord leiden, zijn wel echt. Ik ben geïnteresseerd in hoe de politie omgaat met de toename van geweld in Zuid-Afrika. Daar kan ik ook een journalistieke reportage over maken, maar de thriller geeft me allerlei mogelijkheden om dat veel indringender te doen.''

Heb je Clare daarom een soort sidekick gegeven in de persoon van politie-inspecteur Riedwaan Faizal?
''Ja, maar niet alleen daarom. Met twee karakters creëer je spanning, vooral als ze uit verschillende etnische groepen komen. Hun intimate relation biedt ook tegenwicht aan het gewelddadige dat onvermijdelijk in de verhalen zit. En de dialogen zijn natuurlijk belangrijk. Wat Clare bijvoorbeeld vermoedt over een bepaalde zaak, kan ze bespreken met Riedwaan. Het is een handige manier om informatie over te dragen aan de lezer. En dialogen maken een verhaal natuurlijk levendiger.''

Op de vraag of het in Zuid-Afrika überhaupt mogelijk is om niet de rassenkwestie aan de orde te stellen, geeft Orford een uitgebreid antwoord. Ras, net als sociale klasse, bepaalt volgens haar in belangrijke mate de sociale rol en de positie die mensen in de maatschappij innemen, maar ook waar je woont, hoe je door de politie wordt behandeld en de manier waarop je je leven inricht, zowel in het openbaar als privé. Als je misdaadromans schrijft is het onontkoombaar om dat in je verhaal te betrekken. ''De misdaadroman geeft ook meer mogelijkheden om op deze kwesties in te gaan dan de literaire roman.''

Ze heeft ook lang nagedacht over de vraag hoe ze mensen moest benoemen, wat betreft de etnische groep waartoe ze behoren. ''Ik heb besloten nooit iemand te etiketteren als 'zwart' of 'blank', omdat iemands karakter daarmee veel te eenduidig wordt vastgelegd voor de lezers, die met al hun vooroordelen dan niet meer zien dat een personage veel verschillende kanten heeft.''

Margie Orford schreef vijf boeken met Clare Hart als hoofdpersoon, waarvan er drie in het Nederlands zijn vertaald, onder andere Een roos van bloed (Uitgeverij Sijthoff). Ze is nu bezig aan een stand alone-boek. Dat zal meer psychologisch zijn en niet wat ze zelf noemt procedural; met andere woorden, ze zal verder weg blijven van het politie-onderzoek en zich meer concentreren op de mensen die direct bij de misdaad betrokken zijn, dus dader en slachtoffer.

Vergelijkbaar met Nederland had de misdaadroman heel lang een gering aanzien in Zuid-Afrika, terwijl het genre wel populair was onder lezers. Ondertussen beginnen thrillers, mede dankzij het werk van Deon Meyer en Margie Orford, meer status te krijgen. Er zijn zelfs al misdaadromans die literaire prijzen hebben gewonnen. De meeste misdaadauteurs schrijven in het Engels, maar er zijn er ook enkele die boeken in het Afrikaans publiceren, zoals Dirk Jordaan met Die Jakkalssomer. Angela Makholwa, schrijfster van psychologische thrillers, is een van weinige auteurs uit de zwarte bevolking. ''Dat het er zo weinig zijn'', zegt Margie , ''heeft natuurlijk alles te maken met het feit dat het decennia lang een onderdrukte en gediscrimineerde groep is geweest.''