Mata Hari: op de grens van realiteit en fictie

Op 15 oktober 1917 werd Margaretha Zelle naar de schietbaan in Vincennes gebracht. Een vuurpeleton wachtte haar op om de Nederlandse ‘spionne’, voornamelijk bekend onder de naam Mata Hari, ter dood te brengen wegens de aanklacht van spionage voor Duitsland. Daarvoor had de Friezin een stormachtig leven achter de rug. Getrouwd op negentienjarige leeftijd met een oudere KNIL officier, ze verloor een van haar kinderen en een daarop volgende scheiding, zorgde ervoor dat Zelle een vlucht naar Frankrijk verkoos. Daar leidde ze een apart bestaan als exotisch danseres, en deelde ze naar verluid het bed met duizenden mannen om zo iedere keer weer een fortuin afhandig te maken bij deze 'slachtoffers'. In Parijs werd ze enige tijd behandeld als een ster.   

In een van haar laatste brieven schreef ze zelfs dat ze voorzag dat haar leven zou eindigen in ongeluk. Inmiddels zijn we honderd jaar na haar executie verder en zou het Franse hof het gerechtsdossier bekend mogen maken. Een moment waar historici naar uit kijken aangezien ze op basis hiervan kunnen oordelen of de rechtszaak geldig is geweest en de aanklacht voor spionage wel terecht was. Het hield schrijvers wereldwijd niet tegen om het leven van deze uitzonderlijke vrouw nader te bestuderen en haar een eigen stem te geven.

Spelen met de werkelijkheid  

Als romanpersonage is Mata Hari een dankbaar hoofdpersonage. Meester van de faction Tomas Ross schreef in zijn thriller De tranen van Mata Hari een verhaal waarin feiten en fictie elkaar ontmoeten. In een gedetailleerde verhaallijn volgt Ross de opkomst en daaropvolgende ondergang van Mata Hari. Daarnaast introduceert hij de fictieve journalist Willem Bentinck die werkzaam is in Parijs en door een samenloop van omstandigheden in de nabijheid van Mata Hari wordt gebracht. Ross lijkt zelf een uitvoerige studie van het leven van Margaretha Zelle gemaakt te hebben in zijn roman, jaren voordat het rechtsdossier bekend was.  

Bestsellerauteur Paulo Coelho schetst een alternatieve werkelijkheid in zijn roman De spion, bestaande uit brieven van haarzelf en haar advocaat. Aan de vooravond van haar executie in Frankrijk richt ze een brief aan haar advocaat, die bestemd is voor haar dochter. Een aangrijpend verslag volgt van haar intrigerende als tragische leven, een strijd om onder het juk van het bekrompen burgerfatsoen van de vroege twintigste eeuw te komen. Het boek is tevens uitgegeven in een Friese editie. 

In het jeugdboek Het parfum van Mata Hari geschreven door Geertje Gort wordt er gekozen voor een ander perspectief, namelijk dat van de dochter. Non weet dat haar moeder liefdesrelaties heeft met hoge militairen. Haar ouders zijn gescheiden en zelf woont ze op kamers in Den Haag. Op een dag ontvangt ze een brief van haar moeder. Ze wil contact met haar dochter. Non aarzelt. Wat moet ze haar moeder antwoorden? Via de kranten volgt ze haar en weet waar ze optreedt. Intussen is de oorlog uitgebroken. Non leest dat Mata Hari, verdacht van spionage, veroordeeld wordt tot het vuurpeloton.

Femme fatale

'Het belangrijkste dat men over Margaretha Zelle moet weten, is dat ze van mannen hield. Het meest cruciale dat men over haar moet weten, is dat ze niet van de waarheid hield. Als het haar uitkwam vertelde ze de waarheid. Als dat niet zo was, of als ze de waarheid saai vond, dan bedacht ze wat men vriendelijk alternatieve waarheden kan noemen en, minder vriendelijk, leugens. Voor haar scheen de gewenste waarheid altijd belangrijker dan de feitelijke waarheid.'

(uit Femme Fatale, Pat Shipman) 

Biografe Pat Shipman gaat in haar boek Femme Fatale op zoek naar de onschuld van Margaretha Zelle. Zo schrijft ze: 'Ze werd niet voor spionage veroordeeld, maar voor haar gebrek aan schaamte. Haar aanklager 'was ervan overtuigd dat ze een vrouwelijk roofdier was, dat met opzet mannen misleidde.' De Amerikaanse schrijfster besteedt in haar boek ook veel aandacht aan de jeugd van Mata Hari in Nederland en welke omstandigheden ervoor zorgden dat ze als een kat in het nauw kwam.

Onlangs verscheen een heruitgave van Mata Hari: de waarheid achter een legende. Al in 1975 schreef Jan Brokken op basis van archiefstukken en andere bronnen een uitvoerig portret van een vrouw die zich staande moest houden tussen twee werelden. Met dit boek had Brokken een concreet doel voor ogen: van Mata Hari weer de persoon maken die zij was, een groot artieste in het Mooie Tijdperk. Volgens de auteur waren haar spionage-activiteiten een uitvloeisel van het intense en luxueuze leven dat zij in la belle époque leidde.

In oktober is het Maand van de Geschiedenis, het grootste historische evenement van Nederland. Honderden culturele organisaties zetten in oktober 2017 het thema Geluk in de schijnwerpers. Van gelukzoekers tot weldoeners en van Fortuna tot vrijheid.

Over welk historisch personage heb jij boeken in je bezit, of in welk historisch leven zou jij je verder willen verdiepen? Laat het weten in een reactie onder dit artikel.