"Meer moest ik hebben" - een ode aan Pratchett

Ik weet niet meer wat het eerste boek was dat ik las van de Schijfwereld, wel weet ik het eerste boek dat wij in huis kregen: Berevaar. Heel subtiel gaf ik deze aan mijn vader voor zijn verjaardag, zodat ik hem zelf ook kon lezen. Vanaf toen hield ik bij welke boeken er in de boekwinkel kwamen, en zodra er een nieuwe van Terry Pratchett kwam, nam ik die mee. Al snel was dat niet genoeg: meer moest ik hebben. Dus toen ik een tripje naar Amsterdam had met wat vriendinnen, zochten we de Engelse literatuur winkel Waterstones op. Daar kocht ik Mort (Dunne Hein) en Thief of Time (De Dief van Tijd), beide in het Engels. Het begin van mijn eigen collectie was een feit.

De Schijfwereldboeken zijn met mij meegegaan van Almere naar Groningen, van studentenkamer naar appartement en koophuis. Zelfs mijn man is eraan verslaafd geraakt. Nadat ik hem zestig keer had verteld dat lezen echt wel leuk was en dat hij gewoon moest beginnen in Mort, zwichtte hij. Toen ik terug kwam van een weekend weg, lag Mort op tafel. Met een boekenlegger erin. Samen hebben we alle boeken gelezen, uitgeplozen en besproken. Toen we trouwden, kwam er zelfs een citaat van Terry Pratchett op de bedankjes: A marriage is always made up of two people who are prepared to swear that only the other one snores.

Maar waarom? Wat maakt deze boeken zo bijzonder? Als tiener begon het voor mij met de humor: Er was een kapitein die Biet heet, nou vraag ik je! Verder natuurlijk de herkenbaarheid: Douwe Flinx en mijn vader konden broers zijn. Of dan toch minstens rook-maatjes. Maar later vond ik de onderliggende boodschappen in de boeken. De manier waarop Pratchett het probleem van racisme liet terugkeren in zijn boeken, zoals bij Te Wapen. Of seksisme in Meidezeggenschap en Monsterlijk Regiment. De manier waarop hij het ethisch gedrag in de economie in de kijker zet, met een boek als Posterijen en Geld moet wapperen. Hij besprak alles met een ondertoon van zwarte humor en zonder de slachtoffers als zielig neer te zetten.

Een belangrijk onderdeel van de aantrekkingskracht is de grauwheid van de schijfwereld. Er zijn geen prachtige steden waar ridders met wapperende vaandels door de stad lopen. Ank-Meurbork is grauw, vies en lelijk, geënt op het London van de 19de/20ste eeuw. Niemand is onfeilbaar, misschien op Kapitein Biet na. De Patriciër speelt vuile spelletjes om de orde te handhaven, maar dit werkt. De tovenaars zijn lui en dik, omdat het niet goed voor de wereld is als ze ambitieus en goed getraind worden. Ondertussen zijn mensen voor de goden niets meer dan speeltjes: je laat ze met rust, tot je je verveelt. Dan ga je kijken op hoeveel manieren je je speelgoed kapot kan maken.

Wat mensen terug laat komen, zijn de personages. Ieder heeft zijn favoriet: de heksen Opoe Wedersmeer en Ootje Nack, de tovenaars met een onwillende Rinzwind voorop rennend, de antropomorfische verschijning De Dood, met zijn kleindochter Suzan. Natuurlijk hebben we nog de wacht, waar Biet en Angua een van de weinige koppels vormen die er voorkomen in de boeken en de sub-serie met Tiffanie, een heks in spé. Dit geweld aan geweldige personages wordt aangevuld met personages die zo nu en dan opduiken, zoals Lu-Tze en Gaspaud. Elk nieuw boek was het weer de vraag welke personages zouden terugkomen en welke personages geïntroduceerd zouden worden.

En toen ging het mis. In december 2007 bleek dat Terry Pratchett Alzheimer had. Een zeldzame, vreselijk vorm van de ziekte, die stukje bij beetje zijn hersenen deed krimpen en afsterven. Vanaf 2008 kon hij zelf niet meer goed met de hand schrijven. Later dicteerde hij zijn boeken, omdat schrijven helemaal niet meer lukte: dat deel van zijn hersenen was beschadigd. Gelukkig was hij cognitief nog sterk en kon hij daardoor nog wel zijn boeken blijven schrijven.

De boeken van Terry Pratchett maken qua schrijfstijl een duidelijke ontwikkeling door: ze beschrijven dan ook een carrière van meer dan dertig jaar. Ook de personages ontwikkelen zich, en dan met name Douwe Flinx: van politieagent uit de goot naar hoofd van de wacht met vrouw en kind. De laatste boeken van Terry’s hand laten ook een meer filosofische inslag zien. In het licht van zijn ziekte is dit alles behalve verrassend. Het laatste boek dat uit is gebracht, Raising Steam, gaat dan ook veel van de oude personages af. Misschien is het als een afscheid te zien. Het echte afscheid wordt waarschijnlijk The Shepherd’s Crown over Tiffanie, het laatste aangekondigde Schijfwereldboek. Met pijn in het hart zullen we ons erbij neer moeten leggen dat er nooit meer een nieuw boek over Rinzwind de tovenaar en zijn trouwe bagage zal worden geschreven. Pratchetts dochter kondigde zijn overlijden aan met een tweet die alle Schijfwereldfans pijn deed: "AT LAST, SIR TERRY, WE MUST WALK TOGETHER.”