Nadia Owusu: ‘Ik schrijf om de wereld te begrijpen’
'Nadia Owusu is schrijver en stedenbouwkundige', zo staat te lezen op de achterflap van je memoir Naschokken. Dat lijkt me niet de meest voor de hand liggende combinatie?
'Al van jongs af aan wil ik schrijver worden, maar ik had nooit echt een goed beeld van hoe dat zou moeten. Ik dacht niet dat het een realistische carrière was. Omdat mijn vader bij de Verenigde Naties werkte, groeide ik op met het gevoel dat ik iets moest gaan doen dat de wereld op een positieve manier zou veranderen. Dus kwam ik uit bij een studie Politicologie en Stedelijk Beleid. Ik zag mezelf hierin wel carrière maken, en schrijven zou een hobby zijn om ernaast te doen. Maar tegen mijn dertigste besloot ik dat ik mezelf de kans moest geven om van schrijven mijn carrière te maken. Ik wist dat ik spijt zou krijgen als ik het niet eens zou proberen. Ik ging, naast mijn baan, weer naar school. Ik volgde een schrijfopleiding die ik grotendeels vanuit huis kon doen. Uit die opleiding is Naschokken voortgekomen.'
Als Nadia twee is, laat haar Armeens-Amerikaanse moeder hun gezin in de steek. Nadia blijft achter met haar kleine zusje en hun Ghanese vader, die als ambtenaar bij de Verenigde Naties werkt. Ze bewonen plekken over de hele wereld: Rome, Dar es Salaam, Kumasi en Londen. Nadia spreekt meerdere talen en heeft meerdere thuislanden. Ze vraagt zich af of ze Europees, Afrikaans of Amerikaans is. Of niets van dat alles? Als haar vader overlijdt, voelt Nadia zich meer dan ooit ontworteld en alleen.
Naschokken is het ontroerende verhaal van Nadia’s zoektocht naar haar identiteit, dat laat zien welke naschokken een trauma kan hebben op persoonlijk vlak, en ook hoe dat doorwerkt van generatie op generatie.
Hoe kwam Naschokken dan precies tot stand?
'Het was aanvankelijk een schrijfproject voor mezelf, waar ik al in mijn twintiger jaren aan begonnen was. Het was een manier om met mijn trauma om te gaan. Ik had net een periode van erge depressie en angsten achter de rug. Ik realiseerde me dat ik nooit echt goed had nagedacht over enkele belangrijke aspecten uit mijn leven, zoals het gevoel om afgezonderd en misplaatst te zijn. Vanwege het werk van mijn vader verhuisden we iedere paar jaar naar een ander land, ik ben daardoor op allerlei verschillende plekken opgegroeid. Het is natuurlijk een prachtig voorrecht om zoveel landen te zien en zoveel culturen te leren kennen. Maar tegelijkertijd veroorzaakt het een soort pijn, omdat je je nooit écht ergens thuis voelt. Dit gevoel werd versterkt omdat ik niet de culturen van mijn ouders heb meegekregen: mijn Armeens-Amerikaanse moeder vertrok toen ik twee was en mijn Ghanese vader overleed toen ik dertien was. Dat verdriet, gecombineerd met het gevoel dat ik nergens echt thuishoorde, zorgde ervoor dat ik met veel open vragen rondliep. Toen ik uit mijn depressie kwam, vond ik het tijd om op zoek te gaan naar antwoorden. Ik vond dat ik echt de tijd moest nemen om erover na te denken en ermee aan de slag te gaan op een manier zoals ik nooit eerder had gedaan, namelijk door er écht over te schrijven. Tegelijk gaf ik mezelf hiermee het doel om meer te weten te komen over de plekken waar ik heb gewoond en de culturen van mijn familie.'
Het begon als project voor jezelf, dus. Hoe veranderde dat in een memoir voor de buitenwereld?
'Ik had lange tijd geen plannen om dit te publiceren. Tijdens mijn schrijfopleiding begon ik dan ook vol goede moed aan een roman, maar op een of andere manier bleef ik maar terugkomen bij mijn eigen verhaal. Ik merkte dat ik in die roman alleen maar mijn eigen geschiedenis aan het fictionaliseren was.
Het schrijfproces ontstond vanuit rouw, maar toen ik besefte dat liefde de andere kant van rouw is, kon ik niet stoppen met dit project. Het kreeg ineens betekenis. Ik besloot een paar hoofdstukken naar een van mijn schrijfmentoren te sturen. Ze zei: "Stop maar met je roman, dit is duidelijk het boek waar je aan moet werken." Waarschijnlijk zou het me niet eens lukken om iets anders te schrijven, voordat dit verhaal eruit was.'
'Ik moest ontdekken hoe ik het rauwe materiaal uit mijn leven, wat ik heb verzameld in een lang en zwaar therapeutisch proces, in een literaire vorm kon gieten die ook voor de rest van de wereld interessant is.'
In Nederland wordt wel neergekeken op 'schrijven als therapeutisch proces'. Er wordt toch op zijn minst gezegd dat je het beter niet kan publiceren.
'Ook in de Verenigde Staten is er een sterk gevoel dat therapeutisch schrijven of een dagboek bijhouden, geen kunstvorm is. Daar ben ik het ook mee eens. Wat ik voor mezelf heb geschreven zou ik nooit publiceren, maar het was wel het rauwe materiaal waarmee ik verder kon. De vraag was alleen: hoe maak ik een literair werk van dit rauwe materiaal? Dat was een interessant proces. Ik moest ontdekken hoe ik het rauwe materiaal uit mijn leven, wat ik heb verzameld in een lang en zwaar therapeutisch proces, in een literaire vorm kon gieten die ook voor de rest van de wereld interessant is. Dat werd een tweede proces. Wat me hierbij hielp was dat schrijven niet alleen meer een manier was om mezelf te begrijpen, maar ook de landen waar ik gewoond heb. Ik had altijd al de wens om grotere geschiedenissen te contextualiseren vanuit mijn eigen ervaring. Daar leende dit project zich perfect voor.'
Hoe heb je hier onderzoek voor gedaan? Ben je teruggegaan naar al die plekken?
'Op veel van die plekken heb ik nog familie wonen, dus daar ga ik sowieso af en toe heen. In Ghana heb ik door de jaren heen veel tijd doorgebracht. Hetzelfde geldt voor Engeland, waar de zussen van mijn vader wonen – dus mijn tantes en ook neefjes en nichtjes. Ook in Tanzania kom ik regelmatig, daar woont mijn halfbroer. Maar ergens mensen kennen, en daardoor een connectie hebben met een plek, is toch heel anders dan een duik nemen in de geschiedenis. Ik heb de afgelopen jaren echt iedereen bevraagd naar onze familiegeschiedenis.
Een andere manier was een meer academische vorm van onderzoek. Ik probeerde zoveel mogelijk bronnen te raadplegen die zijn geschreven door mensen uit de betreffende landen. Dat vind ik erg belangrijk. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de geschiedenis van Armenië, dan zie je dat veel landen de genocide niet erkennen. En de geschiedenis van Afrika wordt vooral beschreven vanuit een westers perspectief. Als we op school al iets leerden over Afrika, ging het over kolonisatie. Heel misschien kreeg je nog wat mee over de onafhankelijkheidsbeweging, maar dat was het wel. Als ik dan toch alleen een bron vanuit westers perspectief tot mijn beschikking had, dan probeerde ik de informatie te toetsen aan de verhalen van mijn familie. Op die manier probeerde ik toch twee kanten te belichten. En ik had ook wel geluk. Zo trof ik een bijzondere collectie van opgetekende orale verhalen over de Armeense diaspora aan. Er stonden verhalen in van mijn eigen voorouders.'
Wat heeft je het meest verrast tijdens je onderzoek?
'Ik voelde de meeste verbinding met het verhaal van mijn oudtante Areka. Zij was drie keer door haar moeder achtergelaten, toen de familie het Ottomaanse Rijk probeerde te ontvluchten. Ze trokken door de woestijn van Syrië, probeerden op verschillende plekken asiel aan te vragen, maar werden steeds weggestuurd. Het was vreselijk door de honger, hitte en uitputting. Areka werd drie keer achtergelaten, een keer in ruil voor water, vanwege de vreselijke omstandigheden. Maar haar broers gingen keer op keer terug om haar weer op te halen. Ze kregen het niet over hun hart haar achter te laten.
Dit verhaal heeft me aan het denken gezet. Mijn geschiedenis, en hoe ik mijn leven begreep, werd bepaald door het vertrek van mijn moeder. Door dit verhaal kon ik de link leggen met intergenerationeel trauma. Toen mijn moeder en ik ons later verzoenden en we veel gingen praten, vertelde ze me dat zij ook altijd het gevoel had dat haar moeder niet aanwezig was, of in ieder geval niet op de manier waarop ze hoopte. Dit besef heeft ervoor gezorgd dat ik me veel meer verbonden voelde met die kant van mijn familie.'
'Als volwassene realiseer je je pas dat je moeder ook haar eigen verhaal heeft. Terwijl als kind, dan is het leven van je ouders alleen maar interessant voor zover het met jou te maken heeft.'
Begreep je je moeder beter?
'Ja, het stelde me in staat om op een nieuwe manier empathie te voelen voor haar. Toen ik volwassen was en we ons verzoenden, kregen we hele andere gesprekken. Ik voelde niet meer de noodzaak dat al het contact in het teken moest staan van haar vertrek, ik hoefde niet meer te doen alsof ik mijn hele leven naar haar verlangd had. Als volwassene realiseer je je pas dat je moeder ook haar eigen verhaal heeft. Terwijl als kind, dan is het leven van je ouders alleen maar interessant voor zover het met jou te maken heeft.'
Hadden jullie elkaar weer gevonden als je dit boek niet geschreven had?
'Ik denk het niet. Het schrijfproces naar die verbinding en dat begrip heeft mijn ideeën over wat mogelijk is in de wereld veranderd. We zullen nog steeds lastige gesprekken moeten voeren, maar ik denk dat we een manier kunnen vinden waarop we van elkaar houden en hier doorheen kunnen komen. Dat is een enorm cadeau.'
In het boek is de aardbeving een soort metafoor voor jouw leven. Hoe is die vergelijking ontstaan?
'Toen ik zeven was woonden mijn vader, mijn stiefmoeder, mijn zusje en ik in Italië. Op een ochtend zag ik op het nieuws dat er een vreselijke aardbeving was geweest in Armenië. We praatten thuis niet veel over mijn moeder, maar toch vroeg ik aan mijn vader of ze daar nog familie had. Ik wilde weten of ze wel oké waren. Mijn vader legde uit dat alle familieleden van mijn moeder naar de Verenigde Staten waren gegaan, en dus niet getroffen waren. Toch bleef ik gefascineerd door de aardbeving en vroeg ik hem wat naschokken zijn. "De reactie van de aarde op stress," antwoordde mijn vader.
Diezelfde middag stond mijn moeder onverwacht voor de deur. Ze nam mij en mijn zusje mee voor de lunch. Daarna bracht ze ons weer naar huis en vertrok. Ik had haar al jaren niet gezien, maar toch was het maar een vlug bezoekje. Dat zorgde voor een persoonlijke aardbeving in mijn gemoedstoestand.
Onbewust draag ik die vergelijking al mijn hele leven mee. In eerdere versies van het boek zat het er ook duidelijk in: mijn mentor vroeg me waarom ik zoveel over aardbevingen schreef. Later kwam ik tot de conclusie dat het een rode draad was, zowel in mijn leven als in het boek. Mijn verhaal is namelijk niet lineair, net zoals een aardbeving dat niet is. Een aardbeving kan ook een voorschok zijn, als er daarna nog een grotere schok volgt, dat weet je pas veel later. Wat in mijn verhaal de grootste schokken waren, ontdekte ik ook pas later. Zodoende werd de aardbeving de structuur en rode draad voor mijn memoir.'
'Ze rijdt nu zelfs rond door haar stad om te kijken of mijn boek in de etalage ligt om er foto’s van te maken!'
Je memoir draait om je worsteling met identiteit, trauma en het gevoel nergens thuis te zijn. Waarom was het zo belangrijk voor je om dit op te schrijven?
'Ik ben iemand die schrijft om de wereld te begrijpen. Om te begrijpen wat er in mijn eigen leven speelde, moest ik ook dat opschrijven. Mijn verhaal is persoonlijk en uniek, lang niet iedereen heeft op zoveel plekken op de wereld gewoond. Maar tegelijkertijd raken alle plekken op de wereld steeds meer verbonden met elkaar en zijn er steeds meer discussies over grenzen en wie waar hoort. Ik vond dat mijn verhaal in die discussie iets te bieden had, namelijk een hoopvollere visie op wat mogelijk is. Als we maar voorbij die hokjes en grenzen kijken.'
Je vader zou vast ontzettend trots op je zijn geweest als hij nog leefde. Wat denk je dat hij van het boek had gevonden?
'Ik denk dat hij het geweldig vindt dat ik schrijver ben geworden. Hij was eigenlijk mijn allereerste redacteur. Als kind schreef ik verhalen, niette de blaadjes aan elkaar en gaf het aan hem om te lezen. Hij gaf me altijd feedback. Hij was zelf een dichter. Een van zijn gedichten hangt bij mij thuis aan de muur.'
En je moeder, hoe kijkt zij naar het boek?
'Sinds we elkaar weer zien zijn we ontzettend ver gekomen. Ik begon natuurlijk allerlei vragen te stellen over haar en onze geschiedenis. We hadden hier al zoveel over gepraat, dat niets in het boek haar verrast heeft. Ze rijdt nu zelfs rond door haar stad om te kijken of mijn boek in de etalage ligt om er foto’s van te maken!'
Auteursfoto © Beowulf Sheehan via uitgeverij Signatuur
Leestips van Nadia Owusu
Winactie
Wil je kans maken op Naschokken om zelf te kunnen lezen hoe Nadia Owusu haar verhaal in een literaire vorm heeft weten te gieten? Eerder kon je op Hebban al een sneak preview van het boek lezen, maar nu kun je het ook winnen. In samenwerking met Uitgeverij Signatuur mogen we 5 exemplaren weggeven
