Natuurwonderen: het oeuvre van Mariken Heitman

Elke studeert biologie en helpt haar oud-tante met het in het gareel houden van haar tuin, maar ondertussen weet ze niet zo goed wat ze met zichzelf en het leven aan moet. Ze wil gaan afstuderen, maar op welk onderwerp? En hoe zit het eigenlijk met haarzelf? Waarom moet ze een vrouw zijn? Dan komt de wateraap op haar pad: een niet bewezen link tussen aap en mens. Twijfelde die net zo aan zijn identiteit als Elke doet? Als haar afgeraden wordt de wateraap als onderwerp voor haar afstuderen te kiezen, gaat ze – natuurlijk – naar Wenen, waar de enige expert op dat gebied woont en werkt.

Binnen een paar zinnen zit je in Elkes belevingswereld, een bijna magisch-realistische blik op onze werkelijkheid. Ze ziet overal de dieren en planten, terwijl daar meestal langs en omheen gekeken wordt. De vondst van de dode vos – die zij en haar oud-tante tegen beter weten in met ontdooide, voor slangen bedoelde muizen voerden – op de eerste pagina opent deuren naar allerlei verschillende overwegingen, gedachten en beschouwingen. De gebeurtenissen in Nederland, Wenen en later weer in Nederland zijn van belang voor het verhaal en de ontwikkeling van Elke, maar vooral de ideeënrijkdom en prachtige observaties over natuur, omgeving en mensen dragen het boek.

Het debuut van Heitman werd genomineerd voor de Bronzen Uil, de Anton Wachter Prijs (beide voor debuten) en de Jan Wolkers Prijs (voor het beste Nederlandse natuurboek).

Het wordt niet heel expliciet – buiten de naam – maar ook het tweede boek van Heitman gaat over Elke. Een oudere en wijzere Elke, die al jaren als gewasveredelaar werkt maar, na afgetroefd te zijn door een concurrent, ontslag neemt en besluit een oud erwtenras te ontedelen. In dit boek krijgt Elke gezelschap van een tweede hoofdpersoon: Ra, een voorhistorisch persoon, die zich net als Elke tussen man- en vrouw-zijn in beweegt. Een tussenmens, zoals ze beschreven wordt. Ra is alleen op reis, op zoek naar een nieuwe gemeenschap om bij aan te sluiten, als zij en twee anderen belaagd worden door een enorme stier. Ra weet het beest te bedwingen door één van de erwtenplantjes die ze bij zich draagt aan hem op te offeren.

Met erwten, tussenmensen en haar bijzondere vertelstijl weet Heitman de twee verhalen, waar negenduizend jaar tussen zit, met elkaar te verbinden. In beide verhaallijnen komen ook nog sterk uitgewerkte mentale gesprekspartners en perspectieven voor: 'de vrouw die ze nooit werd' en een kluit in rijm sprekende wormen (waar de titel aan ontleend is) in Elkes tijd, en de voorouders in die van Ra.

Een fascinerende zoektocht door tijd en werkelijkheden – met uitstapjes naar eilanden waar dwergolifanten en reuzenratten elkaar beconcurreren – wordt filosofisch in elkaar gepast tot een kloppend mozaïek.

Wormmaan won de Libris Literatuur Prijs in 2022.

Elke maakt geen opwachting in Heitmans derde, meest recente boek. Dit keer is het tuinder Kiek die het meest aan het woord komt, maar net als in Wormmaan zijn er meerdere perspectieven en ook wonderlijke plekken en vertelstemmen. Naast de gendervragen die in de eerdere boeken belangrijk waren, komt nu nog een ander autobiografisch element naar voren. Kiek krijgt de diagnose multiple sclerose (MS) en moet leren omgaan met die nieuwe realiteit. Ze verzet zich, terwijl ze hard doorwerkt in haar uitgebreide tuin, die ze samen met vrijwilligers en stagiairs beheert. Ze identificeert ook nog een externe tegenstander: een haas die ze af en toe in haar gebied ziet en die ze wil weren van haar gewassen.

Het boek volgt het ritme van de seizoenen en speelt eigenlijk alleen binnen de grenzen van de tuin. Alle beheerders en bezoekers – ook de haas en de verschillende groenten – komen aan het woord. En is dat ene terugkerende perspectief nou de tuin zelf?

Aan de ene kant staat dit boek meer met de poten in de klei van de huidige realiteit dan Wormmaan, aan de andere kant laten het taalgebruik, de prachtige observaties en beschrijvingen, de verschillende blikken op de kleine beschreven plek op de wereld, het verhaal zweven.

'Voor het Hebban Boek van de Maand lezen we natuurlijk veel meer dan alleen het boek dat we uiteindelijk kiezen. Zo kwam De mierenkaravaan van Mariken Heitman op mijn leespad. Ik wist natuurlijk dat ze de Libris Literatuur Prijs gewonnen had met Wormmaan, maar dat boek had me niet direct aangesproken qua premisse en buzz. Later zag ik een interview met Mariken in haar tuin en daarom klikte er iets toen ik de achterflap van De mierenkaravaan las. Lang verhaal kort: drie weken later had ik haar hele – zij het nog overzichtelijke – oeuvre gelezen, in omgekeerde volgorde: De mierenkaravaan, Wormmaan én De wateraap. En zoals je daar wellicht uit kunt opmaken: ik vind het briljante boeken.' – Redacteur Martijn