Non-fictie jaaroverzicht: bankiers en moeders

Je zit in een vliegtuig. Het bordje 'stoelriemen vast' is uit... Duizenden lezers in Nederland begonnen in het afgelopen jaar met deze anderhalve zin uit Dit kan niet waar zijn van Joris Luyendijk. Je kon er bijna niet omheen en de metafoor van het vliegtuig dat na enige technische problemen zijn geplande vlucht hervat, maar zonder piloten blijkt te vliegen, is er een die de beschrijving van de financiële wereld in Londen automatisch verandert in een apocalyptische rampenfilm.  

Goed-nieuws-verhaal

Het Nederlandse non-fictie jaar begon niet met slecht nieuws, maar met een goed-nieuws-verhaal. Sinds najaar 2014 werd de bestsellerlijst gedomineerd door Gouden jaren van Annegreet van Bergen. Het is een geschiedenis over Nederland na de Tweede Wereldoorlog, de tijd van de babyboomers en hoe het ons in die razende ontwikkeling steeds beter ging. 'Het is geen nostalgisch boek, over dat het vroeger beter was. Maar het appelleert wel aan wat veel mensen zich herinneren', zegt Leonoor Broeder, uitgever van het non-fictiefonds van Atlas Contact en van het boek Gouden jaren. 'Dat hebben we ook gemerkt aan de reacties op het boek. Het maakt zo veel los bij mensen. Oudere mensen laten zich het boek voorlezen. Sommige vertellen hun eigen herinneringen.'

Voor uitgeverij Atlas Contact was Gouden jaren de bestseller waarmee ze het jaar succesvol begonnen. 'Toen ik in augustus 2014 bij het fonds begon, stond het boek al op de planning. We hadden de verwachting dat het zou aanslaan. Er wordt ook gezegd dat non-fictie in de lift zit, ik heb daar geen statistische cijfers van, maar ik denk dat een toegenomen belangstelling voor non-fictie wel iets te maken heeft met een behoefte aan oriëntatie in een ingewikkelde wereld waarover je dagelijks een stortvloed aan informatie krijgt. Mensen willen de wereld beter leren begrijpen. In serieuze non-fictie staat toch wat anders dan op internet. Sommige onderwerpen lenen zich ook beter voor een boek. Het leven van een ander - een persoonlijk verhaal - of van een hele familie, dat spreekt mensen aan, zeker als er iets herkenbaars in zit.'

Boeken over moeders

Oscar van Gelderen, uitgever van Lebowski, wordt geregeld geroemd om zijn neus voor het juiste boek op het juiste moment. Hij had afgelopen maand de luxe van drie boeken in de top vijf van de bestsellerlijst waarvan de nummers een en twee non-fictie boeken waren van respectievelijk Hugo Borst (Ma) en Claudia de Breij (Neem een geit). Het eerste is een bundeling van de verhalen van de auteur die de afgelopen drie jaar voor zijn dementerende moeder zorgt. Neem een geit is volgens de uitgever een persoonlijke zoektocht in het leven na je dertigste. 'Het klopt dat het beide BN’ers zijn, maar dat is niet automatisch een garantie voor succes', benadrukt de uitgever. 'Negentig procent van de boeken van BN’ers verkopen niet. Mensen hebben vaak een mening of zelfs een oordeel over een BN’er en dat is zeker niet altijd positief. Zo ook bijvoorbeeld over Hugo Borst. Maar dit is geen boek over hem. Dit is een boek over zijn moeder. Het onderwerp is belangrijker dan de auteur.'

Ook Adriaan van Dis schreef met zijn roman Ik kom terug over zijn moeder en won er dit najaar de Libris Literatuurprijs mee. Arnon Grunberg werkt momenteel aan een boek over zijn moeder.

BN’ers

De PR mag dan met een BN’er makkelijker zijn, meent de uitgever, maar dat wil volgens hem niet zeggen dat je dan automatisch ook meer boeken verkoopt. Waar het dan wel aan ligt? Van Gelderen: 'Hugo is toch de zoon van alle moeders. Weet je dat één op de drie of vier mensen mantelzorger is? Het boek gaat over rouw, relaties. Dat overstijgt Hugo persoonlijk. We hebben dat ook gezien bij Hallo Muur van Erik Jan Harmens, al is dat een roman. Dat boek is een genadeloos zelfonderzoek. Hoe ga je om met verlies, verdriet en verslaving? In dezelfde trant hadden we dit jaar een boek van Matt Haig over depressie, Redenen om te blijven leven.'

Oscar van Gelderen: 'Personality heeft
zeker een toegevoegde waarde.'

Van Gelderen is op zoek naar specifieke auteurs, vaak multi-talenten die opereren in zowel de hoge en lage cultuur. 'Mensen waarbij het een beetje schuurt. Personality heeft zeker een toegevoegde waarde. Ik heb Haig bijvoorbeeld op Crossing Border festival samen met Harmens laten optreden.'

Bestsellerauteur

Als je naam als schrijver eenmaal gevestigd is, is dat zeker ook een toegevoegde waarde. Je hebt een reputatie. Kijk naar Michel van Egmond. Zijn biografie Kieft bleef tot in de zomer van dit jaar zichtbaar in de non-fictie bestsellerlijsten, al was aan het eind van het voorjaar de grote verkoop wel een beetje voorbij. Ondertussen was Kieft zo’n tweehonderdduizend keer verkocht en hard op weg naar de verkoopcijfers die voorganger Gijp had behaald. Zeker toen het boek vervolgens ook nog eens de publieks- en juryprijs voor beste sportboek van het jaar won. Van Egmond had zelf geen nieuwe ‘Gijp’ of ‘Kieft’ in de planning in 2015, maar had wel al een boek beloofd met een kijkje achter de schermen van het voetbalpraatprogramma Voetbal International (tegenwoordig Voetbal Inside).

En zo bestormde Topshow de bestsellerlijsten. Toen de schrijver zijn gebundelde Feyenoord-verhalen De snor van József Kiprich in oktober lanceerde, stond hij met het derde boek in een jaar tijd in de top tien. Alles wat hij uitbrengt verandert in goud, maar Van Egmond liet eerder dit najaar in een interview met Hebban.nl al weten dat hij voor Gijp ook boeken uitbracht waar slechts enkele duizenden exemplaren van werden verkocht. Nu krijgt hij aanbiedingen en vragen van sporters en mensen buiten de sportwereld die een biografie à la Gijp of Kieft willen, maar Van Egmond zegt dat het niet zo simpel is, een bestseller schrijven met een sportbiografie. 'Ze denken dat ik een toverformule heb. Maar dat is vooral dat mensen als René van der Gijp en Wim Kieft echt alles aan me hebben verteld.'

Michel van Egmond: 'Ze denken dat ik
een toverformule heb.'

Of het een trend is of niet, een succesvol schrijver haalt sneller opnieuw succes, ook in de non-fictie sector. Jan Brokken beleefde in 2013 verkoopsucces met De vergelding, een historisch non-fictie boek over de straf die het dorp Rhoon tijdens de bezetting moest ondergaan na de dood van een Duitse soldaat. Zijn dit jaar verschenen roman De Kozakkentuin heeft met de vriendschap tussen een officier van Justitie en de schrijver Dostojevski in Siberië een onderwerp dat veel verder van de Nederlandse lezer afstaat. Toch weten de lezers het boek van Brokken te vinden. 'Narratieve non-fictie leest – als het goed is geschreven – ook als een roman. Je moet de persoonlijke passie bij de schrijver voelen', zegt Broeder.

Voor 2016 heeft Atlas Contact nieuwe non-fictie van Geert Mak in de planning en een nieuw boek van Dick Swaab, die in 2010 en de daaropvolgende jaren met Wij zijn ons brein enorm succes kende. Vertrouwde namen voor de lezers van non-fictie boeken. In 2015 was er vooral succes voor Alexander Münninghof die met De stamhouder (uitgeverij Prometheus) de Libris Geschiedenis Prijs won en in de afgelopen weken was er bij uitgeverij Athenaeum de nieuwe Fik Meijer (Jezus).

Antropoloog

Het jaar 2015 in non-fictie boeken was toch vooral het jaar van Joris Luyendijk die in Dit kan niet waar zijn de bankierswereld als een antropoloog onder de loep nam. Hij onderzocht de gebruiken en mysteries van een gesloten gemeenschap, bijna alsof hij een verborgen gebleven stam blootlegde. Hij wilde hun gebruiken leren kennen en was geïntrigeerd door de vraag wat de leden van deze groep dreef. Het boek voedde de nieuwsgierigheid bij al die mensen die de financiële wereld alleen kennen van de doomsday-berichten op journaals en in de kranten. En nu was er ineens een inkijkje in wie die mensen precies waren die al dat schimmig geschuif met geldstromen, rentes en beleggingen voor hun rekening namen.

Atlas Contact maakte met Van Bergen en Luyendijk twee klappers op de non-fictiemarkt. Gouden jaren stond vanaf najaar 2014 onafgebroken in de top tien van de non-fictielijst. Voorspellen kun je het niet, maar van Luyendijk werd natuurlijk wel het een en ander verwacht. Zijn boek Het zijn net mensen (2006) was ook een bestseller en won in 2007 ook de NS Publieksprijs. 'Joris legt die hele bedrijfscultuur bloot. Vooral de toegankelijkheid is voor de lezer belangrijk', denkt Broeder. 'Hij stelt zich op hetzelfde niveau op als de lezer. Hij wil begrijpen hoe het werkt en probeert dat over te brengen.'

Lijstaanvoerder

Het leverde Luyendijk niet alleen negen weken de toppositie in de Bestseller 60 op en 23 weken de hoogste plek in de non-fictie top tien. In november kwam daar bovenop de NS Publieksprijs en dat voor een boek over de financiële sector. 'Luyendijk is natuurlijk een heel goede journalist die dat heel systematisch heeft aangepakt', zegt Van Gelderen. 'Hij graaft zich in en is ook nog eens eloquent.' Er komen ook zat boeken uit die de financiële wereld proberen te verklaren, die zijn geschreven door bekende economen, maar zij presenteren dat onderwerp anders dan Luyendijk. 'Soms missen die toch net de personality om zo’n onderwerp bij de mensen te krijgen.' Bovendien willen we een Nederlander die het ons vertelt. 'Een buitenlandse schrijver spreekt toch minder aan', zegt Van Gelderen. Hij noemt als voorbeeld de roman De cirkel van Dave Eggers die hij in 2013 uitgaf. 'Dat onderwerp was heel actueel met privacy in de steeds verder oprukkende digitale wereld van social media en de schrijver was ondertussen bekend. Toch verkoopt het met een buitenlandse auteur minder.'

Van Gelderen: 'Een boek moet meer bevatten
dan een artikel voor een tijdschrift of een krant.
Het moet meer dan die vluchtigheid hebben.'

2016 aanvoelen

Trends voorspellen is lastig, maar aanvoelen wat er gaat spelen is voor zowel Van Gelderen als Broeder onderdeel van het vak. 'Ik volg geen trends, ik zet ze liever', zegt de uitgever van Lebowski die met bijvoorbeeld de boeken Stoner en Butcher's Crossing van John Williams zeker een trend zette. Non-fictie met actueel politieke of maatschappelijke onderwerpen zoeken is vooruitkijken. Aanvoelen waar de samenleving naartoe gaat. Een boek moet verdieping bieden en het neemt ook tijd het te maken. Broeder noemt het inspringen op de actualiteit dan ook lastig, al is de aandacht er dan zeer zeker. Ze noemt het boekje Broederschap van Frans Timmermans dat meteen veel aandacht kreeg. 'Je zoekt naar mensen die goed over bepaalde onderwerpen kunnen schrijven. De vluchtelingencrisis, Islam, Europa. Dat is nu actueel.' Zo verschijnt er vertaalde non-fictie, maar een Nederlandse schrijver of journalist die er over kan schrijven, dat werkt. 'Een boek moet meer bevatten dan een artikel voor een tijdschrift of een krant. Het moet meer dan die vluchtigheid hebben.'

Voorjaar 2016 verschijnt bij Atlas Contact een boek van Leo Lucassen en Henk van Houten (Voorbij Fort Europa) over de kwestie rond het vluchtelingenvraagstuk. 'Je moet heel duidelijk kijken bij een boek: waarom deze auteur? Waarom dit onderwerp en waarom nu?' Ook Van Gelderen is daarmee bezig. Wij komen in 2016 met De terugkeerling van Patrick Pouw, een tot de islam bekeerde Nederlander. Je moet de vinger aan de pols houden en dit soort auteurs vind ik het meest interessant. Dat is ook de kunst van het uitgeven en het mooie van het vak. Anders zou iedereen het kunnen.'

Non-fictie op de New York Times bestsellerlijsten

Van Gelderen en Broeder benadrukken beide dat vooral non-fictie van Nederlandse auteurs het goed doet. Atlas Contact komt wel met (vertaalde) nieuwe boeken van Alain de Botton en Ian Buruma in 2016. Ook Van Gelderen benadrukt dat het devies is veel blijven lezen en alles in buitenlandse media goed blijven volgen. Hoewel Luyendijk met Dit kan niet waar zijn ondertussen is uitgebracht in het Engels (Swimming with Sharks) en het Duits (Unter Bankern), zijn veel van de succesvolle non-fictie boeken in Nederland van 2015 toch vooral Nederlandse aangelegenheden.

Maar voor het buitenland is dat niet veel anders. Hoog op de bestsellerlijsten van de New York Times staan boeken over de mensen uit New York (Humans of New York: Stories), en persoonlijke verhalen van Amerikaanse schrijvers die iets moeten zeggen over het hele land. Het meest besproken in de VS was Between the World and Me van Ta-Nehisi Coates. De verslaggever van de Atlantic vertelt over hoe het is om als zwarte man op te groeien in de VS en wat er zou moeten veranderen aan een samenleving die wordt bepaald door wit superioriteitsdenken en in de afgelopen jaren veel gevallen van politiegeweld tegen zwarte burgers kende. Het boek verschijnt komend jaar ook in het Nederlands.

Ook het persoonlijke verhaal van Helen McDonald (H is for Hawk) die het verdriet van de dood van haar vader probeer te verwerken door zich te storten op het africhten van een havik is een combinatie van het persoonlijke en het universele. Dan ontstijgt het boek de specifieke Amerikaanse markt. Het werd ook dit najaar in Nederlandse vertaling uitgebracht. Bovendien zijn er boeken op komst van en over de presidentskandidaten die nu volop in het nieuws (bijvoorbeeld Crippled America van Donald Trump) zijn met de voorverkiezingen van de Democraten en Republikeinen. Succesvolle geschiedenisboeken gaan bijvoorbeeld over Amerikaanse onderwerpen als de (mislukte) aanslag op toenmalig president Ronald Reagan (Killing Reagan), de heksenvervolgingen in Salem in de zeventiende eeuw (The Witches) en over het succesverhaal van de Amerikaanse Acht tijdens het olympische roeitoernooi op de Spelen van Berlijn 1936 (The Boys in het Boat).