Pajtim Statovci: 'Er waren geen schrijvers die schreven over mensen zoals ik'
Tijdens zijn bezoek aan Crossing Border, een toonaangevend literatuur- en muziekfestival, schrijft de Fins-Albanese Pajtim Statovci dagelijks een blog voor Finse lezers. Om iedere dag een interessante invalshoek te verzinnen is een lastige opgave voor deze schrijver, na drie romans waar zoveel noodzaak uit spreekt.
Eind vorige maand verscheen in Nederland zijn derde roman Bolla bij uitgeverij De Geus (vertaald door Annemarie Raas) en binnenkort komt er ook (eindelijk) een Nederlandse vertaling van zijn debuutroman. Reden genoeg om hem te ontmoeten en meer te weten te komen over deze internationaal gevierde schrijver.
In april 1995 verandert het leven van de Albanese Arsim binnen een week. Eerst was hij nog een gewone, getrouwde student aan de universiteit van Pristina. Dan blijkt zijn vrouw zwanger van hun eerste kind en valt hij als een blok voor de Servische Milos. Opeens heeft hij een affaire met een man. Wanneer de oorlog uitbreekt worden Arsim en Milos van elkaar gescheiden. Pas jaren later keert Arsim terug naar Pristina. Verweven met het verhaal van Arsim en Milos is de legende van de Bolla, een demonische slang; deze legende geeft hun een taal waarmee ze kunnen reflecteren op wat ze ooit hadden.
De avond voor het gesprek las Statovci een belangrijk gedeelte voor uit zijn roman aan een nieuw, Nederlands publiek. Een actrice nam de Nederlandse vertaling voor haar rekening. Het ging om het hoofdstuk waarin de hoofdpersoon Arsim aan zijn minnaar Milos voor het eerst vertelt over Bolla, een mythisch wezen:
'In de Albaanse cultuur zijn mythes en sages veelvoorkomend en Bolla, een demonische slangachtige draak, creëerde chaos en paniek. In die tijd was ik als de dood voor slangen. Pas jaren later veranderde er iets, bij het zien van dit plaatje.' Hij wijst naar de schets van de draak achter in het boek. 'Dit symbool is het vertrekpunt van mijn boek geweest: ik zie er trauma, oorlog en homofobie in.'
Een van de definities van 'bolla' is buitenstaander, waarom is dat zo’n belangrijk onderwerp voor je?
'In vele opzichten voel ik me mijn hele leven al een buitenstaander. Ik was twee toen we naar Finland verhuisden en daar hadden we geregeld te maken met vooroordelen en discriminatie. De buitenwereld bracht me in de positie waarin ik moest kiezen of ik me meer Albaans of Fins voelde. Voor mij was het niet zo dat mijn achtergronden clashten, maar andere mensen besloten van wel. Dagelijks werd ik bevraagd over de oorlog in Kosovo, dachten anderen dat ik me onder druk gezet voelde door een oorlogstrauma en mijn immigrantenachtergrond, waardoor ik me meer en meer ontwricht en als een buitenstaander voelde. Ik raakte ervan overtuigd dat mijn achtergrond me zou tegenhouden.'
Wanneer je jong bent en mensen iets op je projecteren, dan trek je dat aan, als een jas.
'Ik begon te denken dat er een waarheid in zat: misschien ben ik wel getraumatiseerd, misschien zit er wel een waarheid in, misschien ben ik wel minder getalenteerd dan ik dacht. Ook dat verwerkte ik in het boek, in een stuk over de kinderen van de hoofdpersoon, die in Finland op school slecht presteren. De leraar wijt het aan tweetaligheid, maar de kinderen hebben gewoon hun huiswerk niet gedaan!'
Wanneer doorbrak je dat patroon?
'Hoewel ik vroeger veel las waren er geen schrijvers die schreven over mensen zoals ik, vanuit Albanees of queer perspectief. Ik wist dat ik het zelf moest doen. Op mijn twintigste, na de avonddienst in een supermarkt, begon ik in het geheim te schrijven. Anderhalf jaar later stuurde ik het op naar een uitgeverij die een wachttijd van zes maanden aanhield. Tot mijn verbazing belden ze de volgende ochtend. Bij het zien van mijn naam hadden ze mijn werk bovenop de stapel gelegd. Het was de eerste keer dat mijn naam me iets goeds opleverde.’
'Vechten voor vrijheid vergt veel meer kracht dan in je veilige omgeving blijven.'
Hoewel je een internationaal succesvolle schrijver bent, zullen veel van onze lezers voor het eerst met je kennismaken. Wat wil je dat ze over je weten?
'Ik heb het gevoel dat we nu meer dan ooit verplicht worden een groep te kiezen waar we bij willen horen en ik denk dat mijn boeken een viering zijn van het feit dat je zelf mag kiezen hoe je jezelf definieert, in relatie tot je achtergrond, religie, nationaliteit, seksualiteit en gender. Ik heb inmiddels veel van de wereld gezien en nog steeds worstel ik met identiteit en hoe ik mezelf presenteer, maar het is een leerproces. Je mag in verandering zijn en blijven, je huid afpellen als een slang.'
Die slang komt terug in al je boeken, waarom heeft die zoveel betekenis?
'In mijn eerste boek heeft de hoofdpersoon een slangenfobie. Vervolgens gaat hij naar een dierenwinkel, waar hij een gigantische slang koopt. Hij neemt zijn trauma letterlijk mee naar huis, de slang symboliseert zijn verleden en zijn harde opvoeding. In Bolla wilde ik dit dier op een andere manier interpreteren, niet als symbool voor trauma of iets waar kinderen angst voor hebben, maar als metafoor voor personages die in het donker leven. Arsim en Milos met hun geheime affaire, maar ook Asjeh, de vrouw van Arsim, die ervan weet en besluit er niets over te zeggen uit angst de familie-eer te beschadigen, iets dat in de Albanese cultuur veel speelt. De personages in mijn boeken zijn geen voorlopers, ze dwalen rond in de luwte. Het is makkelijker een leven te leven dat van je wordt verwacht, je hebt een dikke huid nodig om een voorloper te zijn.'
In Finland zijn al je romans bewerkt tot toneelvoorstellingen, hoe vind je dat?
'Ik voel me zo gevleid wanneer een regisseur iets nieuws van mijn werk wil maken. Toen mijn eerste roman in het theater werd opgevoerd was ik teleurgesteld dat er geen echte slang werd gebruikt op toneel, maar dat mocht niet van de wet. Sindsdien probeer ik me er niet te veel tegenaan te bemoeien. Ik ken de regels niet. Ik wil genieten van de première en natuurlijk kan ik het jammer vinden als ze ervoor kiezen een gedeelte over te slaan, maar compromissen sluiten is nu eenmaal noodzakelijk!'
'Ik was mijn handen iedere keer voordat ik ga schrijven.'
Je hebt zelf Bolla van een heel bewust raamwerk voorzien: het verhaal van Arsim in de tegenwoordige tijd en Milos in de schuingedrukte passages. Hoe is dat tot stand gekomen?
'Ik heb heel lang nagedacht over hoe ik Arsim moest vormgeven. Van binnen is hij zo gevoelig terwijl hij van buiten hard, soms verachtelijk is. Die balans maakte dat ik de ongeschreven schrijfregel van een sympathieke hoofdpersoon de deur uit moest doen. Die grens moest ik oprekken, want in ieder mens schuilt pijn waardoor je soms, zonder dat te willen, andere mensen kwetst.'
Dat is ook mens zijn. En Milos?
'Milos' dagboekfragmenten waren een manier om mentale problematiek te onderzoeken. Wanneer je met zulke gevoelens worstelt, wordt er vaak verwacht dat je na een paar therapiesessies weer de oude bent. Maar er bestaan trauma’s waar je niet overheen kunt komen en misschien zijn wij mensen daar ook niet voor gemaakt. Ik wilde over trauma schrijven zonder dat het trauma weg hoefde te gaan. Er is mij zelf ook altijd gezegd dat ik mijn bagage moet kwijtraken, maar juist dat is mijn noodzaak om te schrijven: de drive om mensen te begrijpen in plaats van ze te beoordelen.'
Nóg niet tenminste, want wat staat ons nog te wachten?
'Tijdens de pandemie was ik verbazingwekkend ongeïnspireerd. Mijn drie boeken publiceerde ik in korte tijd en simultaan, in wezen zijn het broertjes en zusjes. Toen de wereld stillag voelde ik dat het tijd was voor een pauze. Inmiddels schrijf ik ergens aan, maar wat het is weet ik nog niet.'
Bevind het zich nog in hetzelfde universum?
'Ja en nee. Ik probeer een nieuw narratief uit.'
Wat is je grootste succes?
'Dat ik de vloek van lage verwachtingen te boven ben gekomen, iets dat ik dacht voor altijd bij me te dragen. In het schrijven vind ik blijdschap en troost, wetende dat het op me wacht is iets dat ik heel erg waardeer.'
Leesfragment
Wil je alvast een sneak preview lezen van Bolla en kennismaken met Arsim en Milos? Hieronder vind je de proloog en het eerste hoofdstuk. Kun je daarna niet stoppen met lezen? Hieronder kun je het boek ook nog eens winnen.
Winactie
Maakt het interview met Pajtim Statovci je nieuwsgierig naar Bolla en zou je deze roman over liefde, verlies, trauma, oorlog en homofobie graag willen lezen? Hebban mag in samenwerking met uitgeverij De Geus vijf exemplaren van het boek weggeven. Kijk snel hoe je mee kunt doen:
Auteursafbeelding: © Anniliina Lassila via uitgeverij De Geus
