Paul Christiaan Smis: ‘Geschiedenis is het prachtige verhaal van de mensheid’
U schreef een verhalenbundel over de middeleeuwen. Dan bent u vast historicus?
‘Nee, dat niet! Maar ik ben al mijn hele leven geobsedeerd door geschiedenis. Die interesse begon al in de vroege klassen van de basisschool en heeft me nooit verlaten. Een leraar zei namelijk dat we weinig van de middeleeuwen weten. Dat triggerde mij enorm: ik ging de beste man lastig vallen met allerlei vragen over de middeleeuwen. Voor hem was het een duistere periode - waarschijnlijk omdat hij er zelf weinig kennis over had - die hij het liefst oversloeg. Terwijl ik juist dat fascinerend vond: een periode van duizend jaar waar we niets van weten. Dat blijkt echter helemaal niet zo te zijn, er is enorm veel kennis. Sinds de basisschool ben ik over de middeleeuwen aan het lezen en inmiddels heb ik een kast vol boeken over de middeleeuwen.’
Hoe komt het dat de beeldvorming over de middeleeuwen zo negatief is?
‘Die negatieve beeldvorming stamt uit de Renaissance. In die periode herontdekte men de teksten van de Grieken en Romeinen, waar honderden jaren niet naar gekeken was. Dat kwam doordat aan het einde van de klassieke oudheid alles in elkaar donderde. De Romeinen moesten zich terugtrekken en het Romeinse Rijk werd ingenomen door andere stammen. Hierdoor brak een periode aan waarin alles veranderde. Bepaalde vaardigheden, zoals lezen en schrijven, werden geconcentreerd in christelijke kloosters. De vaardigheden gingen niet verloren, maar waren niet meer wijdverbreid. De monniken, echter, vonden de teksten van Aristoteles bijvoorbeeld maar vunzig. Hierdoor is het werk van de Grieken en Romeinen in het verborgene gebleven. De Renaissance-filosofen, die dit weer oppakten, vonden het maar slecht dat er eeuwenlang niet naar gekeken werd. Daardoor ontstond het beeld van ‘die achtergestelde middeleeuwers’ en dat heeft hardnekkig standgehouden.’
Dat beeld is dus onterecht?
‘In de beeldvorming associëren we de middeleeuwen vaak met bloederige oorlogen, maar het gewone volk had het zo slecht nog niet. Het was redelijk warm, er waren genoeg gewassen om te verbouwen. Daardoor groeide de bevolking. Tegelijkertijd zorgde die bevolkingsgroei er ook voor dat een ziekte als de pest ongenadig hard kon toeslaan.’
Wat is de allergrootste misvatting over de middeleeuwen?
‘Dat het een periode van stagnatie was. In tegenstelling tot de periode ervoor, waren de middeleeuwen een tijd van groei en dynamiek. Aanvankelijk was het wereldbeeld dat God boven alles stond en alles overzag. Het was God zelf die hoogstpersoonlijk de koning koos én de baas van de kerk. Iedereen moest zijn plaats weten, of die koning nou een klootzak was of niet. Maar tegen het einde van de middeleeuwen gingen mensen zich hiertegen verzetten. Mensen kregen de mogelijkheid om naar school te gaan en kwamen erachter dat er meer is dan christelijke wijsheid en het gezag van de koning. Het verzet culmineerde in de reformatie: een woeste afzetting tegen geloof en wereldlijk bestuur.’
Is dat de reden dat u het belangrijk vindt dat mensen meer te weten komen over de middeleeuwen?
‘Ja. In die periode zijn geweldige ideeën ontsproten. Er waren geweldige schilders, zoals Jeroen Bosch; er waren geweldige schrijvers, zoals Dante, en er waren geweldige denkers, zoals Augustinus. Het was een periode waarin van alles gebeurde. We moeten dan ook verder kijken dan Nederland, zelfs verder dan West-Europa. Juist buiten Europa vonden de belangrijkste ontwikkelingen plaats, onder andere in het Byzantijnse rijk.’
Op school is het geschiedenisonderwijs vaak nogal eurocentrisch. Keert u zich daartegen met dit boek?
‘Wat heb je geleerd over het Byzantijnse rijk, bijvoorbeeld, behalve dat het bestond? Mijn verhalen spelen zich niet alleen af in Nederland of West-Europa. De setting strekt zich uit van Groenland tot Damascus en alles wat daartussen ligt. Immers, alles wat hier gebeurde werd beïnvloed door wat er bij de buren gebeurde. En wat daar gebeurde werd weer beïnvloed door wat bij hun buren gebeurde. Ik wil benadrukken dat er meer was dan het gebied dat je kan zien als je op een krant gaat staan.’
Is dat de reden dat u voor fictie koos, om onderwerpen breder te kunnen behandelen?
‘Als je openlijk de geschiedschrijving bestrijdt, krijg je ruzie met iedereen. Echter, wanneer je historische gebeurtenissen en feiten overeind laat en die als decor gebruikt voor je personage, die eigen gedachten en gevoelens heeft, dan kun je op een kritische manier naar die gebeurtenis kijken zonder deze onderuit te halen. We hebben bijvoorbeeld allemaal geleerd over Van den Vos Reynaerde en dat het geschreven is door ene Willem. Maar wie was die Willem? Wat heeft hem bewogen om dat verhaal te schrijven? In een paar duizend woorden ga ik op zoek naar de persoon achter die Willem en hoe dat verhaal tot stand is gekomen.’
Is het daarmee een vorm van kritiek op gangbare geschiedschrijving?
‘De nadruk op bewijsmateriaal in de huidige geschiedschrijving vind ik wat eenzijdig. Dat is mijns inziens de reden dat veel mensen geschiedenis saai vinden. Op school leerde je alleen maar jaartallen, ‘1600: slag bij Nieuwpoort’, maar wat gebeurde daar nou eigenlijk? Wie stonden er op het slagveld? Wat ging er door hem heen, behalve een stuk staal? Ik probeer die geschiedenis kleur te geven, tot leven te brengen. Historici komen daar vaak niet aan toe, omdat ze te druk zijn met bewijzen verzamelen.’
Toch heeft ieder verhaal in uw bundel een historische toelichting. Dus ook u ontkomt niet aan bewijsmateriaal.
‘Daarmee voldoe ik aan een behoefte die ik zelf zou hebben: als ik een historisch verhaal lees, wil ik direct weten hoe het zit met de feiten. De historische context bij ieder verhaal is daarmee een service aan de lezer.’
In uw boek las ik veel dingen die ik nog niet wist en waar ik me zelfs over verbaasde. Wat was voor u het meest verrassende tijdens uw onderzoek naar de middeleeuwen?
‘Dat vrouwen in Toulouse meevochten tegen de kruisvaarders, dat vond ik heel opmerkelijk. De oorzaak, echter, was heel logisch: de meeste mannen die de stadsmuren moesten verdedigen waren inmiddels gevallen. Zo zie je maar dat er in de geschiedenis allerlei zaken zijn die niemand zag aankomen.’
Wat kunnen we in de huidige tijd leren van de middeleeuwers?
‘Ik ben bang dat er überhaupt weinig wordt geleerd van geschiedenis. De geschiedenis herhaalt zich, omdat het gedrag van mensen zich herhaalt. We zouden beter naar de geschiedenis moeten kijken om fouten te vermijden, maar de praktijk wijst uit dat dit niet gebeurt. De geschiedenisboeken staan vol waarschuwingen, die vervolgens in de wind worden geslagen.’
Dus wat dat betreft kunnen de geschiedenisboeken net zo goed in de kast blijven staan?
‘Voor mij is geschiedenis het prachtige verhaal van de mensheid: wat hebben we allemaal meegemaakt in de loop der eeuwen en hoe zijn we gekomen tot waar we nu zijn? Daar kun je wat mij betreft niet mooi genoeg over vertellen.’
Benieuwd? Lees via de knop hieronder het volledige verhaal De stem van Nehalennia, inclusief historische achtergrond.
