Peter Stam: 'mijn immer innemende glimlach'

Jij bent nu inkoper en chef van je eigen afdeling tweedehandse boeken in Leeuwarden, maar je start ligt in Groningen. Kun je iets vertellen over je hele reis van het prille begin tussen de boeken tot waar je nu staat?

Peter: 'Toen ik ruim 9 jaar geleden bij De Slegte Groningen naar binnen liep om te informeren naar de vacature die er op de deur hing, was dat eigenlijk voor mijn toenmalige vriendin. Zij werkte al bij De Slegte in Dordrecht (een van de dingen die ik zo leuk aan haar vond) en studeerde in Groningen, dus wilde kijken of ze (ook) daar bij De Slegte terecht kon. Het bleek dat ze iemand voor drie dagen zochten, wat veel beter uitkwam voor mij, dus heb ik gesolliciteerd en ben er aangenomen.

In latere jaren is er veel ingezet op (kosten)efficiëntie, maar toen ik begon was dat nog puur om weg te zetten (anderen noemen het in- of opruimen: het in de kast zetten van geprijsde boeken). Boeken werden nog met potlood geprijsd door mijn collega’s; er was nog geen elektronisch systeem om in te voeren en verkoop via internet was er nog helemaal niet. Ik ben na ongeveer een jaar gaan inkopen en gaan prijzen, wat al snel inhield dat we boeken invoerden in een database voor de online verkoop en de prijs niet meer met potlood maar met stickers op het boek zichtbaar was.

Omdat mijn werkzaamheden zo geleidelijk veranderden, is het inkopen me steeds meer eigen geworden. Je leert steeds beter wat voor boeken je wel en niet moet inkopen, wat snel verkoopt en waar vraag naar is. Het vergt ook een bepaalde manier van omgaan met de klant, verbaal en nonverbaal, omdat ze soms met hun ziel en zaligheid langskomen: boeken die ze in de loop der jaren vergaard hebben en waar ze om een veelvoud aan verschillende redenen afstand van moeten doen. Daarom benader ik elke inkoop serieus en respectvol, al moet ik bekennen dat dat niet altijd eenvoudig is: als mensen denken een goudmijn in handen te hebben, terwijl het een doos verstofte of zelfs beschadigde boeken is; of de derde tas vol met thrillers uit de jaren 80, bijvoorbeeld.

Met De Slegte belandde ik bij Polare, maar feitelijk was dat niet zo’n grote overstap, behalve dat we gingen samenwerken met nieuwe boekverkopers, wat toch een heel ander vak is. Maar het heeft me ook heel bewust gemaakt van de nieuwe boekenmarkt en het snel dalende prijspeil van romans en thrillers. En ik hoop dat de nieuwe boekverkopers tegelijkertijd anders tegen tweedehands boeken zijn gaan aankijken: dat het wel degelijk leuke, mooie boeken zijn en geen oninteressante, muffe meuk.

Maar de grootste verandering voor mij is toch wel gekomen met het faillissement van Polare en de overname door Boekhandel Van der Velde. Ten eerste raakte ik de meeste van mijn afdelingscollega’s van De Slegte kwijt; verder werd het antiquarische deel van de afdeling, de vitrinekasten, verkocht en werd al snel duidelijk dat er geen ruimte zou blijven voor een tweedehands afdeling in Groningen maar wel in Leeuwarden. Mij werd gevraagd of ik die afdeling zou willen runnen en na het verkennen van het tweedehands aanbod in Leeuwarden (de eigen voorraad en winkelruimte, maar ook andere antiquariaten) heb ik besloten om het te wagen. En het is succesvol. Mensen zijn enthousiast, er worden mooie boeken aangeboden voor de inkoop en de verkoop blijft stijgen, omdat steeds meer mensen in aanraking komen met de afdeling. Ik heb veel vrijheid, want ik ben de enige in de winkel met ervaring op dit gebied, en kan zo zelf mijn inkoop en indeling sturen. Ik ben dus het gezicht van de afdeling en daar ben ik best trots op.'

Wat vind je een van de leukste onderdelen van het werk tussen die duizenden oude boeken? Wat is de charme van het oude boek?

Peter: 'Boeken verrassen, want er is zo veel wat je nog niet eerder gezien hebt. Maar ook op een andere manier verrast het: soms heb je iemand met een kofferbak vol boeken, waar zo op het oog niets verkoopbaars tussen zit, allemaal zo van zolder meegenomen omdat mensen denken dat een antiquariaat oude, muffe boeken verkoopt. En dan zit daar in het hoekje van een doos verstopt ineens een gebonden editie van de Ethica van Aristoteles.

Ik zei in het verleden wel eens, dat ik graag met boeken werk omdat het ideeën zijn, in gestolde vorm. Maar in het verlengde staan ook de mensen die op zoek zijn naar die ideeën, met hun eigen verhalen, waarom ze bepaalde boeken zoeken of juist waarom ze boeken wegdoen. Sommige mensen hebben hele bibliotheken thuis en er ontstaan heel interessante interacties, zeker als interesses overlappen. Zo zijn in de loop der jaren ook (professionele) vriendschappen ontstaan, die zich vaak alleen maar uiten in de winkel, maar soms ook daarbuiten.'

Wat is je beste vondst ooit geweest?

Peter: 'Als inkoper heb ik ooit een vroege druk (ca. 1650) van Descartes’ verhandeling over de methode ingekocht. Verder heb ik dit jaar een Nederlandse vertaling van Walden uit 1902 ingekocht, met een voorwoord van Frederik van Eeden, die zich door het werk had laten inspireren om een commune genaamd Walden te starten. Verder staat me een beduimeld boekje over de tweede wereldoorlog bij: In Stormgetij: leven en verzet in Idaarderadieel tijdens de bezettingsjaren 1940-1945, dat verder nergens werd aangeboden en dat uiteindelijk twee keer gevonden werd via een tweet die ik eraan gewijd had, toen we onze boeken nog niet via internet aanboden.

Als koper voor mijn eigen collectie heb ik vele mooie boeken gevonden, want ik houd van tweedehands boekwinkels. Zo is daar een campagnebiografie van Lincoln uit 1860, dus eigentijds aan Lincoln zelf, gekocht bij De Slegte Leiden en waarschijnlijk afkomstig uit de bibliotheek van Boudewijn Büch. Bij Berger en De Vries in Groningen vond ik eens Heavens on Earth, waarin nog een sticker zat die afkomstig was van het Thoreau Lyceum in Concord, Massachusetts. Ik zou kort daarna op vakantie naar Concord, bijvoorbeeld om Walden Pond te bezoeken. En bijzondere affectie voel ik voor een particulier herbonden editie van Anna Karenina, in bewerking van J.L. van der Moer (begin 20e eeuw), die ik kort na het lezen van het boek in de editie van Van Oorschot vond. Dat soort vondsten dienen zich aan.

Een bijzondere vermelding gaat uit naar een boekje dat ik niet zelf heb gevonden, maar dat ik eens van mijn toenmalige schoonvader met Sinterklaas kreeg: de schaarse eerste druk uit 1883 van Hoe de zoon van den pionier president werd, van A. C. de Zwart, gebonden in blauw linnen met gouden letters in reliëfopdruk. Hoewel het het eerste biografische werk over Lincoln uit Nederland is, is het tevens een kinderboek met weinig historisch informatieve waarde, maar het blijft een van mijn favoriete boeken uit de collectie.'

Wat koop en lees je zelf aan boeken? En zijn dat dan meestal nieuwe of oude boeken?

Peter: 'Beide–in een nieuwe boekwinkel word je nu eenmaal geconfronteerd met mooie boeken die verschijnen. Zo heb ik recent de boeken van Floris van den Berg, (Beter Weten), Stein Bruers (Weet wie je eet) en Erno Eskens (Een beestachtige geschiedenis van de filosofie) nieuw aangeschaft - allemaal (populair)filosofische boeken over veganisme en de relatie tussen mens en dier. Ook heb ik recent de tetralogie van Jeff Shaara besteld, over het westelijke theater van de Amerikaanse Burgeroorlog. Die boeken kom je niet snel tweedehands tegen in Nederland, dus bestel ik ze nieuw.

Maar meestal ga ik toch voor tweedehands boeken, liefst die ik vind in boekwinkels die ik bezoek, maar ook veel online omdat Nederlandse antiquariaten niet gezegend zijn met uitgebreide afdelingen 19e-eeuwse Amerikaanse geschiedenis. Wat dat betreft word ik blij van boekwinkels als die in Chapel Hill, North Carolina, waar ik me een dag lang heb verlekkerd aan de drie enorme kasten die ze hadden op het gebied van de Amerikaanse Burgeroorlog, de Brattle Book Shop in Boston, Massachusetts, met rij na rij aan interessante boeken voor een leuke prijs. Maar het verrassendst was misschien nog wel de tweedehands boekwinkel op het vliegveld van Raleigh, North Carolina: een bescheiden winkeltje met desondanks toch een hele kast vol met boeken over de Civil War.

Een boek waar ik mijn oog op heb laten vallen en waarvan ik online af en toe nog stiekem de beschikbaarheid van controleer, is een Nederlandstalige biografie van Lincoln uit 1865. Hij is schaars in het Engels en ronduit zeldzaam in het Nederlands. Voor een schamele $675 plus verzendkosten kan ik haar de mijne noemen. Erg verleidelijk.'

Kun je iets vertellen over het huidige tweedehandse boekenklimaat in Nederland? Wat zou je graag zien veranderen?

Peter: 'Het is een spannende tijd, met de internetverkoop en met het wegvallen van De Slegte. Online worden gekke prijzen gevraagd voor boeken die op dat moment even niet elders worden aangeboden. Je kunt zeggen dat het dan blijkbaar die prijs waard is, maar als ik het voor die prijs in de winkel zet verklaren klanten me voor gek. Waarom zou je nog ergens komen waar boeken zo duur zijn? Je krijgt zo een wrijving tussen online en de fysieke winkel: online lijken mensen meer voor boeken over te hebben, misschien omdat het makkelijk bestelbaar is. Het is de vraag of ik meega in die prijsstelling of niet. Anderzijds worden boeken soms heel goedkoop aangeboden door particulieren en moet je het juist hebben van de winkelverkoop: een goed gesorteerd antiquariaat kan zich daarin nog onderscheiden voor de echte liefhebber van het snuffelen. Verder is het dus interessant om te zien wat er gebeurt met de tweedehands boekwinkels die de erfenis van Polare vormen: oude afdelingen die doorgaan, maar ook nieuwe winkels die opgezet worden en het voorzichtige rondtasten van De Slegte, op zoek naar een bescheiden herstart in Nederland.'

Merk je dat ‘nieuwe’ boekverkopers de neus ophalen voor het oude boek? En als ze zien welke boeken jij hebt staan, worden ze dan enthousiast?

Peter: 'Laat ik zeggen dat de liefde voor het nieuwe boek en die voor het oude boek anders lijken te zijn, dat niet iedereen die van het ene houdt ook automatisch van het andere houdt. In elke vorm van samenwerking blijkt ook, dat er soms gevreesd wordt voor een interne concurrentie: omdat hetzelfde boek tweedehands goedkoper in de winkel ligt, dat klanten dan geen nieuw boek meer zullen kopen. Maar er zijn veel mensen die geen gebruikte boeken willen kopen, dus zo’n vaart loopt het helemaal niet. Anderzijds heeft de afdeling ook een complementaire waarde, omdat je als winkel nu boeken kunt verkopen die niet meer nieuw bestelbaar zijn. Zodra collega’s dat doorhebben, verdwijnen veel twijfels die aanvankelijk misschien bestonden.

De scheiding tussen oud en nieuw kon je bij de samenvoeging van Polare en het uiteenvallen daarna duidelijk zien. Op een enkeling na waren alle winkelmanagers van de Polarewinkels degenen die daarvoor de Selexyz-winkels beheerden. Dat betekent dat hun bepaalde kennis en ervaring hoger gewaardeerd werd voor de nieuwe winkels dan die van de voormalige De Slegte-filialen. Na het faillissement ging het publieke en particuliere initiatief ook vooral uit naar het redden van Donner, Broese en Scheltema, bijvoorbeeld, en niet naar het terugbrengen van De Slegte. Al zie je dat de winkels die doorgaan vaak ook een tweedehands afdeling houden, zij het in gereduceerde vorm.

Wat dat allemaal precies zegt weet ik niet, want ik word niet minder gewaardeerd door mijn collega’s en ik waardeer hun net zo goed. De manier van kijken naar boeken is alleen anders. Nieuwe boeken en oude boeken inkopen zijn beide vakken apart. En klanten zijn ook enthousiast dat er weer een tweedehands afdeling bestaat in Leeuwarden.'

Noem eens vijf pareltjes die je nu in je assortiment hebt, inclusief toelichting/verkooppraatje.

Peter: 'Oeh, dit vind ik wel lastig, want ik geloof sterk in de persoonlijke voorkeur van klanten en dat het boek zichzelf verkoopt. Mensen zoeken nu eenmaal bepaalde boeken en die heb ik dan wel of niet op voorraad. Al lijkt dat misschien alleen zo omdat ik geen specialistische afdeling heb, omdat ik natuurlijk wel boeken aanprijs waar ik zelf enthousiast over ben. De volgende boeken zijn dan ook geen representatieve vertegenwoordiging van de voorraad boeken in de winkel, maar illustreren dat iedereen enthousiast wordt van een boek om een geheel eigen reden. Wat voor iemand anders gewoon is, is voor mij juist heel bijzonder. En het leuke is om zo’n bijzonder boek ergens tegen te komen.

Enkele bijzondere exemplaren in de collectie zijn bijvoorbeeld Fantasma en Nooteboom’s Hotel van Cees Nooteboom. Je ziet ze niet vaak, omdat ze in gelimiteerde uitgave zijn verschenen, en ze bevatten beide een prent en een handtekening van de auteur. 

Verder is daar het mooie, nauwelijks vindbare werkje Levensbeschrijvingen van Eenigen der meest beroemde en beruchte mannen van K.A. Schiller, waarvan de drie losse delen verschenen in 1801-1803, en zeer aantrekkelijk geprijsd voor de liefhebber.

Maar mijn enthousiasme piekt voor boeken als Oorlog en Vrede van Tolstoj (hier in de twee banden van Van Oorschots 'Russische Bibliotheek), omdat ik nou eenmaal een van die mensen ben die het warm krijgt van Tolstojs proza. #TeamTolstoj, zeg maar.

Toen ik het recent inkocht, heb ik een poosje in de winkel staan bladeren in Heart and Hands, een boek over Amerikaanse muziekinstrumentmakers. Omdat ik zelf van Bluegrass- en countrymuziek houd, vind ik het mooi om te zien wat voor soorten banjo’s, gitaren en mandolines er allemaal zijn, maar mooier nog zijn de foto’s met allerlei markante figuren met of tussen hun zelfgemaakte instrumenten. Een echt kijkboek, waarvan ik bijna hoop dat ik het niet verkoop.

Een boek dat veel minder uniek of bijzonder is, maar waaraan ik wel mijn hart heb verpand (en dat ik elk jaar wel een keer lees), is Alfons Lammers’ De jachtvelden van geluk. In een goed leesbare stijl vertelt Lammers, emeritus hoogleraar Amerikaanse geschiedenis in Leiden, over historische reizen die Europeanen naar Amerika ondernamen. Het zet mij altijd aan om meer te lezen en dat vind ik een goed teken bij een boek.'

Wat moeten mensen echt niet op je balie leggen voor inkoop? En wat absoluut wel?

Peter: 'Niet: beschadigde streekromans uit de eerste helft van de 20e eeuw (om maar drie categorieën op een hoop te gooien). Wel: boeken die goed te verkopen zijn. Dat is misschien een flauw antwoord, maar ik verkoop werkelijk van alles, omdat mensen zo breed geïnteresseerd zijn. Iets specifieks? Vooruit, pillen over de geschiedenis van de spoorwegen, of boeken over trucks en vrachtwagens. Mensen kijken me gek aan als ik dat zeg, maar kom er maar eens aan. De vraag is er, maar het wordt nauwelijks aangeboden.'

Komt het voor dat een klant verontwaardigd de winkel uitstormt omdat jij de boeken die van zolder kwamen niet wilt inkopen?

Peter: 'Ja, maar dat gebeurt zeer zelden. Dat komt ook wel omdat ik zo goed mogelijk van tevoren probeer na te gaan wat iemand heeft aan te bieden en of dat de moeite van het verslepen waard is. Op die manier voorkom je onrealistische verwachtingen. Dat er geen feitelijke alternatieven meer zijn in de stad helpt overigens ook wel. En mijn immer innemende glimlach natuurlijk ook.'

Komt het voor dat mensen boeken aanbieden die eruitzien alsof ze een week in de regen hebben gelegen, inclusief kauwgom en een vieze zakdoek tussen de bladzijden?

Peter: 'Niet vaak, maar mensen die van hun boeken af willen zetten ze vaak eerst op zolder of in een schuur. Daarom zitten er wel eens spinnen tussen de boeken (levend of dood). De staat van die boeken is veelzeggend, dus die worden eigenlijk nooit ingekocht. Als mensen aan de telefoon zeggen dat ze “op zolder nog een doos oude boeken hebben”, dan ben ik altijd al voorzichtig, en dat voorkomt ook een hoop van dergelijke dozen op de balie. Wat ik ooit niet heb kunnen voorkomen, was een doos met boeken die rook naar kattenpis, waarvan ik de boeken dan ook maar niet nader bekeken heb.'

En als uitsmijter: beschrijf eens een van de meest hilarische anekdotes uit je carrière.

Peter: 'Een klant vroeg eens of ik een boekje had (Alice in Wonderland), dat ik toevallig net had weggezet in de kast. Dus ik liep vol vertrouwen naar de kast en plukte het zonder zoeken van de plank. De klant was onder de indruk en ik pochte dat ik alle boeken uit mijn hoofd kende. Helaas zocht de klant nog een boek, dat ik niet net had weggezet.'

Het assortiment van de tweedehands afdeling van Van der Velde Boeken vind je hier.