Populariteit en sterren gaan niet altijd samen

De waardering van recensenten houdt geen gelijke tred met het aantal boeken dat je verkoopt. Hoeveel miljoenen boeken je ook weet te slijten, critici houden er geen rekening mee met het verdelen van de sterren. Die veronderstelling wordt nog eens bevestigd door uitputtende bestudering van de sterrenregen in de VN Detective- en thrillergids.

In de zesendertig edities van de Detective & Thrillergidsen van Weekblad Vrij Nederland werd Appie Baantjer maar liefst 51 keer besproken. Geen enkele keer was de dienstdoende recensent van het blad ook maar genegen om de auteur van de De Cock-politieromans (zeven miljoen verkochte exemplaren) ook maar één ster toe te kennen. Zijn gemiddelde is dan ook nul. ‘Een van de populairste veelschrijvers van Nederland kreeg dus geen enkele waardering’, stelt Willem Oosterberg uit Vaassen.

Vanaf 1980

Oosterberg onderzocht tot en met de uitgave van vorig jaar alle edities van VN’s Thrillergids, die in 1980 voor het eerst verscheen. Hij berekende hoe auteurs uit het Nederlandse taalgebied (Nederlanders en Vlamingen) het er ten opzichte van collega’s ‘uit het buitenland’ vanaf brachten. Aan de hand van de toegekende sterren stelde hij nationale en internationale ranglijsten samen met de beste auteurs (dat wil zeggen schrijvers met het grootste aantal sterren dan wel het hoogste gemiddelde aan sterren). Verkoopcijfers, oplagen of populariteit deden in dit verband er niet toe. De kwaliteit van de titels, beoordeeld door de VN-scherprechters, was maatgevend. Een monnikenwerk: Oosterberg analyseerde ruim 2.500 auteurs met in totaal meer dan 7.800 titels en de toekenning van 16.760 sterren.

De nu 67-jarige Oosterberg heeft ruim 35 jaar als leraar sport en lichamelijke opvoeding gewerkt. Hij studeerde politicologie in Amsterdam en deed vanaf 2009 vier jaar lang promotieonderzoek aan de Radboud Universiteit in Nijmegen naar de motieven achter kleinschalige particuliere initiatieven op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Eind 2013 had hij zijn proefschrift willen verdedigen, maar in september van dat jaar werd hij getroffen door een zware beroerte. Oosterberg: ‘Met heel veel moeite en inspanning kan ik nu weer redelijk lopen en zelfs mijn oude handschrift heb ik weer terug. Ik hoop nu over een paar maanden alsnog mijn proefschrift te kunnen verdedigen.’ 

Eén ding is Oosterberg echter niet kwijtgeraakt, benadrukt hij: zijn mateloze passie voor het spannende boek. Vanaf zijn twaalfde leest hij boeken uit dat genre. Gemiddeld leest hij wekelijks één thriller dan wel detective. Naar schatting telt zijn bibliotheek zo’n 15.000 boeken, waarvan het merendeel tot het thrillergenre wordt gerekend. ‘Daarnaast hou ik van mooie overzichten met seriekarakters, privédetectives en vooral private-eyes, toch wel zo’n beetje de zzp’ers onder de detectives.’ 

Monument

Hij volgt de Detective & Thrillergidsen van Vrij Nederland al vanaf het allereerste begin. De gids is volgens hem uitgegroeid tot ‘een monument’. ‘Ik ken ook geen enkel ander magazine dat al zo lang en consequent zulke kwalitatief hoogstaande recensies geeft.’ De VN-recensenten hebben vaak ‘een uitstekende neus voor een goed boek’, stelt Oosterberg. ‘De eigenlijke reden voor mijn onderzoek is vooral om voor mijzelf en voor de echte diehards mooie overzichten te maken waar zijn hun favoriete schrijvers, detectives en titels kunnen vinden en hoe zij het ervan afbrengen. Daaruit volgde haast vanzelf de analyse van auteurs, titels, sterren en ook de nationaliteiten. Daarnaast denk ik dat dit soort overzichten ook verzamelaars interessant kan zijn. Een bibliotheek met 5- en 4-sterrenboeken bevat al gauw zo’n duizend titels.’

Van alle door VN-recensenten besproken auteurs (2.582 om precies te zijn) kwamen er 635 uit Nederland of Vlaanderen. Deze schrijvers die in totaal 12 keer de maximale score van vijf sterren noteerden, haalden een gemiddelde van 1,761 sterren. De buitenlandse auteurs (162 vijfsterrenoordelen) waren goed voor een moyenne van 2,252  sterren.

Onderzoeker Oosterberg stelde drie ranglijsten samen: een van buitenlandse auteurs, een van schrijvers uit Nederland en Vlaanderen en een derde lijst waarop zowel buitenlandse als auteurs uit het Nederlandse taalgebied voorkomen. Die laatste lijst heet bij Oosterberg ‘De Grootmeesters: De Internationale Sterren Top-100 Aller Tijden. We tonen hieronder de top 15 van deze lijst.

1. Ruth Rendell, GB, 140 (2.745)
2. Tomas Ross, Ned, 139 (3.089)
3. James Patterson, VS, 110 (2.200)
4. Michael Connelly, VS, 101 (3.885)
5. Jonathan Kellerman, VS, 90 (2.813)
6. Harlan Coben, VS, 89 (3.708)
7. John Sandford, VS, 85 (3.036)
8. Dick Francis, GB, 79 (2.548)
9. Pieter Aspe, Bel, 79 (2.323)
10. John le Carré, GB, 77 (3.500)
11. René Appel, Ned, 75 (3.125)
12. Donna Leon, VS, 73 (3.174)
13. Ian Rankin, Schot, 71 (3.381)
14. Lee Child, VS/GB, 70 (3.682)
15. Val McDermid, Schot, 70 (3.182)

De eerste plaats in deze Grootmeesterslijst is voor Ruth Rendell met 140 sterren voor 51 titels, waarvan één boek 5 sterren kreeg en aan 12 titels 4 sterren werden toegekend. Rendell vergaarde bovendien onder haar pseudoniem Barbara Vine nog eens 28 sterren. Per boek haalde ze een gemiddelde van 2,745 sterren.

Op de tweede plaats, en dat is opmerkelijk met veel goede buitenlandse auteurs in de race, staat Tomas Ross met 139 sterren voor 45 titels, waaronder de zes sterren die hij scoorde met co-auteur Rinus Ferdinandusse, de drie sterren met Maj Sjöwall, de drie met ‘penvriendin’ Corine Hartman en de twaalf sterren onder het pseudoniem HavankRoss. Ross’ moyenne is overigens hoger dan die van Rendell: 3,089.

Als hoogst genoteerde Nederlandstalige auteur na Ross staat het Vlaamse verkoopkanon Pieter Aspe op de negende plaats. Aspe moet het niet hebben van vier of vijf sterren, maar weet met negentien 2-sterrentitels en dertien 3-sterrentitels toch een hoge score van 79 sterren te behalen. ‘Een typische twee- en driesterrenauteur’, aldus Oosterberg. René Appel is met zijn elfde plaats de derde Nederlandstalige schrijver. Charles den Tex, evenals Ross drievoudig winnaar van de Gouden Strop, staat met 47 sterren voor 13 boeken op de 46ste plaats. Zijn moyenne mag er zijn: 3,616. Mocht Ross blijven doorschrijven dan voorziet onderzoeker Oosterberg nog wel een eerste plaats voor de Haagse auteur in de Grootmeesterslijst, Ruth Rendell is immers vorig jaar overleden.

Scandinaviërs

Al de berichten over de vloedgolf aan boeken van thrillerauteurs uit Scandinavië ten spijt, in de Grootmeesterslijst moet je ze met een lantaarntje zoeken. We tellen er slechts negen: Arnaldur Indridason (op plek 22) Maj Sjöwall & Per Wahlöö (33), Hakan Nesser (40), Henning Mankell (48), Karin Fossum (64), Jo Nesbø, (67) Anne Holt (70), Unni Lindell (82) en Liza Marklund (97).

Niet alleen veelschrijver Baantjer werd met geen enkele ster beloond, dat lot trof ook zijn in 2013 overleden Franse collega Gérard de Villiers, die met ruim 200 S.A.S.-spionagethrillers in eigen land mateloos populair was.

Dertien auteurs uit de Grootmeesters-top 100 zijn inmiddels overleden, maar blijven nog onverminderd populair, zoals Georges Simenon, Agatha Christie en Raymond Chandler. De dood van een schrijver kan bovendien nog eens buitengewoon lucratief zijn, vooral bij ‘merknamen’ als Tom Clancy, wiens werk werd overgenomen door Mark Greany, Eric van Lustbader die de serie over Robert Ludlums held Jason Bourne voortzette  en Felix Francis die redelijk succesvol is met de naam van zijn vader.

Een Nederlandse schrijfster liet zich laatst eens – off the record – ontvallen dat de recensenten van Vrij Nederland weinig dan wel niets moeten hebben van vrouwelijke thrillerauteurs. De Grootmeesterslijst van Oosterberg lijkt haar gelijk te geven. Van de honderd auteurs op deze lijst zijn er dertig vrouwen (inclusief man/vrouw-duo’s). Naast Rendell staan er twee andere schrijfsters bij de eerste twintig namen: Donna Leon en Val McDermid. De eerste vrouwelijke auteur uit het Nederlandse taalgebied komen we tegen op plaats 56: Corine Hartman. Zij vergaarde met 15 boeken in totaal 42 sterren. De twee andere Nederlandse schrijfsters zijn Loes den Hollander en Esther Verhoef. Opmerkelijk: Saskia Noort, met 2,7 miljoen verkochte exemplaren de bestverkopende thrillerschrijfster, ontbreekt op de lijst. Oosterberg: ‘Saskia Noort kreeg totaal 16 sterren voor zeven titels met een prima moyenne van 2,286. Maar bedenk dat je met een Top-100 ergens de grens moet trekken. Het zegt dus niets over haar kwaliteit als schrijfster, en verkoopcijfers worden niet meegenomen in de beoordeling.’

Oosterberg zou er nog aanvullend onderzoek naar moeten doen, maar hij denkt niet dat er een latent vrouwonvriendelijke houding bij de VN-recensenten meespeelt. ‘Het ligt meer aan de achtergrond van de schrijfsters en dan met name de Nederlandstalige schrijfsters. Om een voorbeeld te noemen: het is mij al eerder opgevallen dat bepaalde auteurs met een journalistieke achtergrond (zie Marjolijn Uitzinger en Nausicaa Marbe) er bij besprekingen iets beter vanaf komen. Ik veronderstel dat bij Vrij Nederland de herkenning met ‘collega’s’ die thrillers gingen schrijven een zekere rol speelde.

Gemiddelden

Niet alleen de hoeveelheid titels doet ertoe, maar ook de kwaliteit uitgedrukt in sterren. Sommige schrijvers hebben weliswaar nog niet veel geschreven, maar hun kwaliteit is volgens de VN-recensenten toch relatief hoog. Neem bijvoorbeeld de Duitse advocaat Ferdinand von Schirach die met vier titels en 17 sterren een moyenne van 4,250 behaalde. Opvallend zijn de verschillen tussen de gemiddelden van de buitenlandse en Nederlandstalige auteurs. Zou alles wat van ver komt inderdaad lekkerder zijn? Hoe dan ook, voor de buitenlandse auteurs lag het gemiddelde op 2,252 (13.282 sterren gedeeld door 5.899 titels) en voor de Nederlandstalige auteurs op 1,761 (3.478 sterren gedeeld door 1.975 titels). Schrijvers van Hollandse en Vlaamse bodem kregen relatief gezien ook de meeste beoordelingen ‘slecht’, dus nul sterren, constateerde Oosterberg. ‘De reden van dit verschil kan niet worden verklaard uit het overzicht zelf of uit de beoordelingen in de gidsen. Een mogelijke conclusie zou kunnen zijn dat de buitenlandse auteurs tot nu toe kwalitatief gemiddeld iets beter schrijven en daarom ook hoger gewaardeerd worden dan hun Nederlandstalige collega’s.’

Een klassement uitsluitend gebaseerd op het gemiddelde aantal sterren geeft een heel ander beeld te zien. Ruth Rendell ontbreekt bij de eerste twintig namen, Ross ook trouwens. De lijst wordt aangevoerd door de Amerikaan William Lashner, gevolgd door IJslander Arnaldur Indridason. Er staan elf Amerikanen in dit rijtje. De vrouwen zijn sterk ondervertegenwoordigd, alleen de Ierse Julie Parsons ziet haar naam in dit klassement. De enige Nederlandstalige auteur in dit overzicht is de al eerder genoemde Charles den Tex. Ondanks zijn hoge gemiddelde komt Von Schirach niet in deze lijst voor: Oosterberg hanteert een ondergrens van vijf thrillers om voor plaatsing in dit klassement in aanmerking te komen.

Moyenneklassement van de Internationale Grootmeesters

1. William Lashner, VS, 4.333
2. Arnaldur Indriðason, IJsland, 4.200
3. David Ellis, VS, 4.100
4. Michael Koryta, VS, 4.000
5. Börge Hellström & Anders Roslund, Zwe, 4.000
6. Simon Beckett, GB, 4.000
7. George Pelecanos, VS, 3.909
8. Michael Connelly, VS, 3.885
9. Edgar Allan Poe, VS, 3.875
10. Andrew Pyper, Can, 3.833
11. R.J. Ellory, GB, 3.778
12. James Lee Burke, VS, 3.727
13. Harlan Coben, VS, 3.708
14. Lee Child, VS/GB, 3.682
15. James Ellroy, VS, 3.625
16. John Katzenbach, VS, 3.625
17. Charles den Tex, Ned, 3.616
18. John le Carré, GB, 3.500
19. Julie Parsons, Ierland, 3.500
20. Pierre Lemaitre, Fra, 3.500

Seriepersonages

Oosterberg maakte ook een ranglijst van ‘best presterende’ seriekarakter. Op deze lijst staan 25 auteurs die zeventien of meer sterren kregen. Het gaat hier om de hoofdpersonen uit de boeken van deze auteurs. Pieter Aspe schreef alle 34 titels (79) sterren over zijn hoofdpersoon Pieter Van In. Jonathan Kellerman volgt op de derde plaats achter Aspe en Donna Leon (commissario Guido Brunetti). De Amerikaan schreef naast zijn 25 Alex Delaware-thrillers ook nog andere titels; het aantal sterren voor Alex Delaware op deze lijst is dus lager dan het aantal sterren voor het totale oeuvre van Kellerman (90 sterren voor 32 titels). Na Alex Delaware volgt mannetjesputter Jack Reacher, de beroemde schepping van Lee Child. Commissaris Lucas Davenport (John Sandford), Chief Inspector Alan Banks (Peter Robinson), Rechercheur Harry Bosch (Michael Connelly), Inspector John Rebus (Ian Rankin), Inspecteur Erlendur Sveinsson (Arnaldur Indridason) en Patholoog-anatoom Kay Scarpetta (Patricia Cornwell) maken de toptien vol.
  

Seriepersonages (top 10)

1. Pieter van In (Pieter Aspe, Belg) 79
2. Commissario Guido Brunetti (Donna Leon, VS) 72
3. Alex Delaware (Jonathan Kellerman, VS) 72 
4. Jack Reacher (Lee Child, VS/GB) 70
5. Commissaris Lucas Davenport (John Sandford, VS) 67
6. Chief Inspector Alan Banks (Peter Robinson, GB) 66
7. Rechercheur Harry Bosch (Michael Connelly, VS) 62 
8. Inspector John Rebus (Ian Rankin, Schot) 62
9. Inspecteur Erlendur Sveinsson (Arnaldur Indriðason, IJsland) 54
10. Kay Scarpetta (Patricia Cornwell, VS) 53

‘Uit mijn onderzoek kun je eigenlijk al impliciet op maken dat auteurs met een seriekarakter beter beoordeeld worden’, concludeert Oosterberg. ‘Ik denk dat als vrouwelijke Nederlandse thrillerauteurs een aansprekend seriekarakter zouden bedenken, die net zo hard is als hun Amerikaanse collega’s en strak geschreven, de beoordelingen beter zouden worden. En waarom zouden Nederlandse thrillerschrijfsters met een seriekarakter niet net zo populair kunnen worden als Havank destijds of Baantjer nu?’

Meer over de VN Detective & Thrillergids

Hebban deed twee jaar geleden al onderzoek, lang niet zo uitgebreid als Oosterberg overigens, naar de beoordelingen in VN's Detective & Thrillergids. En Hendrik Jan Hoogeboom en Walter Kosters runnen al vele jaren dé website over de VN Detective & Thrillergids. Kun je niet genoeg krijgen van de sterren en overzichten van het keurkorps van Vrij Nederland, bezoek dan zeker ook deze site: www.vnster.nl