Raak portret van een dierentuin in oorlogstijd

Een aap op de wc ontving de meeste stemmen in de categorie Junior Nederlandstalig. Het boek kreeg bovendien vele mooie recensies in de media. Waaraan ligt volgens de auteur het succes van het boek? Joukje Akveld: ‘Oei, geen idee! Het feit dat het in 2015 75 jaar geleden was dat de bommen op Rotterdam – en op de diergaarde – vielen zal in elk geval geholpen hebben bij de publiciteit.’  

Volgens illustrator Martijn van der Linden zit het ‘m in de combinatie van de dierentuin met de Tweede Wereldoorlog: ‘Je leest over de oorlog vanuit een perspectief zoals er nog heel weinig over geschreven is en datzelfde geldt voor de dierentuin. En daarnaast zijn er nog eens veel mensen die zich op de een of andere manier met Blijdorp verbonden voelen.’  

Idyllisch

Een aap op de wc kiest inderdaad een verrassend onderwerp uit de oorlog als uitgangspunt: het bombardement op Diergaarde Blijdorp. Hebban vroeg Joukje naar de aanleiding voor het schrijven van dit boek. ‘Als kind las ik Een aap in nood, een witte raven-pocket over de Rotterdamse dierentuin tijdens de oorlog waarin een meisje een chimpansee uit de dierentuin redt, vlak voor die wordt gebombardeerd. Het verhaal was verzonnen, maar het gegeven van een dierentuin in oorlogstijd vond ik destijds zeer fascinerend. Blijkbaar is het altijd blijven sudderen in mijn hoofd – tot het een jaar of twee geleden weer opplopte.’  

Daarom interviewde Joukje de tweeënnegentigjarige Anna Smeets, dochter van de toenmalige dierentuindirecteur Koenraad Kuiper: ‘Ik wilde haar heel graag spreken omdat het me een prachtig verhaal leek: een jong meisje dat in een dierentuin woont – iedere ochtend gewekt door het gebrul van de leeuwen, ’s middags spelen tussen de wilde dieren, hoe mooi is dat? In mijn hoofd was het een idyllische jeugd. Grappig genoeg waren Anna’s herinneringen helemaal niet zo fantastisch. Voor haar was opgroeien in een dierentuin doodgewoon – ze wist niet beter en herinnerde zich vooral de mindere kanten. Het blijkt maar weer dat je van tevoren van alles kunt veronderstellen dat later tijdens je onderzoek subiet onderuit wordt geschoffeld.’  

Veel dieren in het boek krijgen karakter door het portret dat Akveld van hen schetst, met persoonlijke wetenswaardigheidjes waardoor het echte personages worden. Voor het samenstellen van die profielen baseerde de schrijfster zich vrijwel uitsluitend op schriftelijke bronnen: ‘Er bleek verrassend veel te vinden in het archief van de gemeente Rotterdam. Puzzelend – een woord hier, een zin daar vormden vaak de eerste contouren – kwamen de portretten tot stand, aangevuld met algemene informatie die ik over de betreffende diersoort vond.’  

Haar schrijfstijl wordt door Hebbanrecensente en boekhandelaar Annette Jongen geroemd: ‘Ze [Akveld] schrijft daadkrachtig, met een droge humor, soms op het cynische af. Het komt stoer over, alsof ze wil zeggen: “Ik hoef deze tekst niet te verfraaien met mooie meanderende zinnen, de gebeurtenissen hebben genoeg overtuigingskracht van zichzelf.”’  

Als Hebban haar deze quote voorlegt, vindt Joukje het lastig om iets over haar eigen stijl te zeggen: ‘Ik heb geprobeerd de verhalen zo eerlijk mogelijk op te schrijven. Niet sentimenteel, niet mooier dan het was, maar ook niet gruwelijker dan nodig. Zoals de motto’s in mijn boek zeggen: een verhaal eindigt altijd treurig als je maar lang genoeg doorvertelt – het is de kunst op tijd te stoppen.’  

Veel recensies spreken dan ook over een ontroerend boek, dat tegelijkertijd met humor het verhaal weet te brengen. Het maakt geschiedenis bijna ‘leuk’, hoe erg de beschreven gebeurtenissen ook zijn. De lezer, in de meeste gevallen nog een kind, wordt niets onthouden, alle verdrietige zaken uit de oorlog – waaronder de dood van vele dieren - worden gedeeld. Akveld vindt het belangrijk dat kinderen zich serieus genomen voelen als ze haar boeken lezen: ‘Ja, heel belangrijk. Maar ik wil ze geen nachtmerries bezorgen met te heftige details. Zoals ik eerder zei, er zijn dingen die ik bewust heb weggelaten. Wat betreft de humor, die is niet bewust toegevoegd. Ik vermoed dat die toon gewoon in mij zit. Ik heb in elk geval niet geprobeerd grappig te zijn, maar als ik wat luchtigheid in het boek kon brengen heb ik die kans wel dankbaar aangegrepen.’  

Inspirerend

De auteur vertelt dat ze tijdens het ‘opgraven van verhalen’ af en toe een beetje informatie miste. Dan dook ze in haar hoofd, zoals ze dat noemt. Bepalen in hoeverre zij van zichzelf buiten de waargebeurde lijnen mocht fantaseren was lastig: ‘Dat was een dilemma dat me veel kopzorgen heeft bezorgd. Ik wilde de geschiedenis geen geweld aandoen, maar een verhaal vertellen met een gat erin werkt ook niet – zeker niet voor kinderen. Op sommige punten heb ik mezelf daarom toegestaan bruggetjes te slaan. Kleine bruggetjes, ik heb geen verhalen verzonnen. Maar soms een vermoeden ingevuld om niet steeds te vervallen in ‘misschien’ of ‘waarschijnlijk’.’  

Sommige van de beschreven gebeurtenissen in Een aap op de wc zijn zo bijzonder dat het bijna fictie lijkt. Tijdens het schrijven en ontdekken van alle verhalen had Akveld een favoriet: ‘De geschiedenis van de leeuwenwelp Tammo en de herdershond Black vond ik bijzonder. Toen ik daarover las zat ik in m’n eentje blij te zijn in het gemeentearchief Rotterdam – twee zulke verschillende dieren die zo aan elkaar verknocht raken dat ze samen in een kooi slapen, het voelde als een cadeautje. En als een dreun toen ik ontdekte dat geen van de twee de brand had overleefd. Het hoofdstuk waarin ik hun dood beschrijf is het kortste van de dierenverhalen. Ik heb op verschillende manieren geprobeerd het uitvoeriger te beschrijven, maar het werd veel te dramatisch. Uiteindelijk kwam ik uit op dit vrij feitelijke, secce stuk.’  

De prachtige illustraties in het boek komen van de hand van illustrator Martijn van der Linden. In een eerder interview met Hebban vertelde hij dat fantasievolle tekeningen en illustraties met dieren in de hoofdrol de opdrachten zijn waar hij het het meeste plezier aan beleeft. Dit boek moet dus een feestje zijn geweest om aan te werken. ‘Het was zeker een feest omdat ik dieren op allerlei manieren heb kunnen tekenen en schilderen, daar houd ik erg van, maar het was voor dit boek niet zo dat ik de dieren heel fantasievol kon afbeelden omdat het om waargebeurde verhalen gaat.’  

Over de samenwerking met Martijn vertelt Joukje: ‘Ik ken Martijn uit de tijd dat ik zelf nog bij Lemniscaat werkte als publiciteitsmedewerker. Martijn studeerde toen nog. Zijn schaduwopdracht voor een omslag van, ik meen, Lieneke Dijkzeul, werd meteen het definitieve omslag, zo enthousiast was iedereen erover. Ik ben groot fan van Martijns dierentekeningen. Hij weet dieren te treffen in hun natuurlijke staat en toch een karakter te geven. Zo worden ze echte personages. Ik was dus ontzettend blij dat hij het boek wilde illustreren, ook omdat Martijn zelf in Rotterdam woont en veel in de dierentuin komt.’  

Op de achterflap van Een aap op de wc is zelfs te lezen dat de illustrator in Blijdorp dieren heeft leren tekenen. Dat maakt zijn medewerking aan dit boek nog eens extra bijzonder. ‘Ik woon vanaf mijn zeventiende in Rotterdam en heb vanaf die tijd een band met Blijdorp. De laatste twaalf jaar heb ik altijd op loopafstand van de dierentuin gewoond, ik kwam en kom er vaak. Soms om me te laten inspireren, te tekenen of fotograferen, maar natuurlijk ook vaak met de kinderen. Ik heb voor verschillende boeken, zoals bijvoorbeeld voor Een aap op de wc en Stem op de okapi, hele leuke werkbesprekingen in de dierentuin gehad.’  

Indringend

In Een aap op de wc gebruikte de illustrator diverse stijlen en technieken: sommige tekeningen zijn rijk van kleur en gedetailleerd, maar ook zijn er kleine schetsjes om de tekst heen te vinden. Op de vraag hoe hij die keuze maakt en in hoeverre hij bij dit project gebonden was aan de tekst, antwoordt de tekenaar: ‘Ik voel me niet gebonden aan een tekst, de tekst is meestal een inspiratie om voor een bepaalde stijl of techniek te kiezen. Ik vind het zelf fijn om niet één stijl te kiezen en me daar dan aan te moeten houden, maar wat vrijer daarmee om te gaan. Soms gaat het meer om een situatie, een sfeer of een gevoel, zoals bijvoorbeeld bij Marco op de wc: een hele zwarte illustratie met een nauwelijks zichtbare chimpansee of de ontsnapte Bianca, met vooral gaten in het ijs. Maar bij andere platen was het meer een eerbetoon, zoals een aantal redelijk realistische portretten die erin staan. En de schetsen maakten het weer mogelijk veel verschillende diersoorten te kunnen laten zien.’  

Welke verrassende of aangrijpende anekdote uit het verhaal werkte het meest inspirerend voor Van der Linden? ‘Dat waren de zebra’s. De eerste keer dat Joukje mij daarover vertelde zag ik dat meteen voor me, een heel surrealistisch beeld, het contrast tussen de zwart-witte strepen en de rook en het puin op de achtergrond. Joukje beschrijft ook mooi het streepje groen, het gras dat ook goed uitkomt op die achtergrond.’ De genoemde tekeningen zijn ook favoriet bij Joukje: ‘Favoriet, dat zijn er twee: de zebra’s in de gebombardeerde stad en chimpansee Marco die je vanuit het donker aankijkt. Een zwarte aap tegen een zwarte achtergrond – zo’n indringende blik tekenen kan alleen Martijn.’