Roel Janssen over research: het begint met het voorspel

Het werk aan een spannend boek is net als de beleving van seks: het begint met het voorspel en het eindigt met een hoogtepunt. Het hoogtepunt is de presentatie van het nieuwe boek met champagne, omhelzingen en felicitaties. Een moment van kortstondige bevrediging dat snel vervliegt. Hieraan gaat een lange aanloop vooraf: de research en het noeste schrijfwerk. Om maar te zwijgen van het naspel: de recensies en publiekswaardering van het boek. Loopt dat allemaal gesmeerd, dan mag de auteur zich verheugen in de schrijversbeleving van een volmaakt geluk. 

Misschien komt het door mijn journalistieke achtergrond, maar ik vind de research de ontspannendste fase van het wordingsproces van een boek. Als schrijver ben je vrij om te bepalen wát je gaat onderzoeken, waar je dat doet en op welke manier. Je wordt niet belemmerd door opmerkingen van meelezende redacteuren of geneuzel van kritische recensenten. Het onderzoek doe je zelf, in je eigen tempo en naar eigen inzicht.  

Waar begint het onderzoek en hoe zet je dat op?  

Het begint met het onderwerp voor het boek dat je in je hoofd hebt, hoe onuitgewerkt dat ook is. Misschien ben je erop gestuit doordat je iets zag of las, omdat je zelf een schokkende ervaring hebt gehad of er al lang mee bezig bent. Of simpelweg omdat je iets bedacht hebt. In ieder geval ben je erdoor gegrepen. Je moet zin hebben om je er in te verdiepen.   Dan moet je informatie vergaren. Gewoon, in kranten, op internet, in boeken. Mijn ervaring is dat als je met een onderwerp bezig bent, plotseling allerlei details opvallen die ermee te maken hebben. Ik houd mappen met knipsels van artikelen bij en schaf een aantekenboekje aan. Ik heb me ingeschreven bij de Koninklijke Bibliotheek. Daar is werkelijk alles beschikbaar: boeken, documenten, krantenarchieven, naslagwerken, historische publicaties. Voor maar € 15 per jaar maak ik er graag gebruik van.   Even onmisbaar als onbeschreven Moleskines-boekjes die ruiken naar nieuw, zijn researchpersonen. Mensen die verstand hebben van het onderwerp waarover je wilt schrijven. Politiemensen, advocaten, onderzoekers. Ze zijn vrijwel altijd bereid graag over hun werk te vertellen en voelen zich vereerd dat iemand een beroep doet op hun kennis of ervaring. Nadat het GNM twee jaar geleden het initiatief had genomen om samen te werken met deskundigen van het Nederlands Forensisch Instituut heeft dat menig auteur een waardevol contact opgeleverd. Ga een dag mee met mensen uit de praktijk. Ik heb een keer meegereden met een geldtransportauto. Andere schrijvers hebben meegelopen op de eerste hulp van een ziekenhuis, bij de jeugdhulpverlening, verslavingszorg of rechtbank. De maker van de veelgeprezen Amerikaanse tv-serie The Wire heeft een jaar meegelopen met de politie van de stad Baltimore.  

De derde onmisbare stap is locaties bezoeken. De Plaats Delict. De omgeving. Het huis, de straat, stad of omgeving. Geef je ogen de kost, als een ouderwetse reporter. Beschrijvingen van steden moeten kloppen. Het plot mag nog zo geniaal in elkaar zitten, het is pijnlijk als een berg in het verhaal niet op de goede plek staat of een gebouw er anders uitziet dan in werkelijkheid. In noodgevallen of uit tijdgebrek kun je natuurlijk rondkijken met Google Earth, maar het blijft oneindig veel spannender om zelf op stap te gaan en een onbekende omgeving op je te laten inwerken. Je komt altijd verrassende plekken, merkwaardige situaties, onverwachte momenten en kleurrijke types tegen. Onverwachte ontdekkingen komen je verhaal ten goede als je later aan het schrijven bent. Bovendien levert dit leuke reisjes op naar plaatsen waar je niet direct in een vakantie naar toe gaat.   Gedurende het hele wordingsproces van het boek blijft het een kwestie van feiten checken. Kloppen data, jaartallen, namen, historische gebeurtenissen, beschrijvingen van wapens of drugs, voertuigen, vliegtuigen, de werking van encryptie, medische behandelingen, juridische foefjes, financiële constructies – en ga zo maar door.  

Tot mijn favoriete voorbeelden van gelouterde auteurs die zwaar op onderzoek leunen behoren Frederick Forsyth en Robert Harris. In Enigma wijdde Harris hoofdstukken lang uit over de Duitse encryptie en de Britse inspanningen die te breken tijdens de Tweede Wereldoorlog. In Forsyths meest recente boek, The Killing List, spelen de modernste militaire elektronische spionagetechnieken een sleutelrol en reken maar dat het klopt. Wie enkele jaren geleden zijn boek The Afghan had gelezen, was niet verbaasd toen Edward Snowden onthulde dat de Amerikaanse NSA internet en mobiel telefoonverkeer afluistert.  

Hoe heb ik het zelf aangepakt bij Fout Goud, mijn laatste boek? Het boek is gebaseerd op een waar gebeurd verhaal dat ik heb verwerkt in een fictief plot. Mijn nieuwsgierigheid werd gewekt door een proefschrift over het goud van De Nederlandsche Bank dat in de oorlog was afgevoerd naar Duitsland en door de nazi’s was doorverkocht aan Zwitserland, waar het grootste deel nog altijd ligt. Vrijwel niemand bleek hiervan op de hoogte te zijn. Vervolgens heb ik deskundigen van het NIOD op het gebied van ‘oorlogsgoud’ geraadpleegd. Mijn veldonderzoek bracht me in de goudkluis van De Nederlandsche Bank in Amsterdam, waar een deel van de huidige goudvoorraad ligt. In Berlijn ben ik in de kluizen van de voormalige Reichsbank en in schuilkelders, bunkers en ondergrondse gangen geweest. Een organisatie, Berliner Unterwelten, verzorgt daar instructieve rondleidingen. Ook heb ik de zoutmijn in het Thüringse dorpje Merkers bezocht, waar de Amerikanen in april 1945 600 meter onder de grond de restanten van de goudvoorraad van de Reichsbank ontdekten. In de zoutmijn worden tegenwoordig rondleidingen met jeeps en vrachtwagens gegeven, mountainbike-tours georganiseerd en er vinden rockconcerten plaats. Mijn ervaringen in de mijn kon ik in het verhaal verwerken.  

Nieuwsgierigheid, daar draait het om. Open staan voor omgeving, feiten verzamelen en rangschikken, ordenen en perspectief aanbrengen. De onderzoeksfase blijft voorspel, maar daar kun je lang van genieten en je kunt het hoogtepunt eindeloos uitstellen. Dat genot komt later – als het boek er eenmaal is.