Sally Rooney en de plotloze roman
De Ierse Sally Rooney debuteerde in 2017 met haar roman Gesprekken met vrienden, waarin ze de lezer meeneemt in een relatie tussen de jonge Frances en getrouwde Nick. De roman werd genomineerd voor en won diverse prijzen, maar het waren uiteindelijk hoofdpersonages Marianne en Connell uit haar tweede roman, Normale mensen, die Rooney wereldwijde roem brachten. Het boek verscheen in 2018 en werd het jaar daarop genomineerd voor de prestigieuze Booker Prize. Ook veroverde het een plek op de longlist voor de Women's Prize for Fiction. De vertaalrechten zijn aan meer dan veertig landen verkocht, de verfilming Normal People verscheen in 2020 en Barack Obama en Taylor Swift spraken lovend over de roman. 'Wat in Gesprekken met vrienden al baanbrekend was, heeft ze geperfectioneerd in Normal mensen,' aldus online magazine Entertainment Weekly.
Slechts een paar jaar later werd Rooney, op dertigjarige leeftijd, door de Amerikaanse nieuwswebsite Time uitgeroepen tot een van de honderd meest invloedrijke mensen ter wereld. Van de Britse krant The Guardian kreeg ze al eerder een stempel als dé millennialstem van haar generatie. Als romanschrijver blijft ze enorm succesvol, want Rooney sleepte met Prachtige wereld, waar ben je (2021) meerdere prijzen binnen en ook haar nieuwste roman Intermezzo (2024) is een bestseller. Al haar boeken werden naar het Nederlands vertaald door Gerda Baardman, Jan de Nijs hielp mee om Prachtige wereld, waar ben je en Intermezzo te vertalen.
Het gehele oeuvre van Sally Rooney concentreert zich op relaties tussen mensen, maar wat gebeurt er nu eigenlijk in de verhalen? Tja, eigenlijk vrij weinig en dat is nu juist het grote kenmerk én de kracht van Rooneys werk: haar boeken zijn, over het algemeen, vrij plotloos. En als je nu denkt: 'Hoe kan een verhaal géén plot hebben?', beeld je dan even in dat je een documentaire aan het kijken bent, maar in plaats van dat je naar momenten uit de natuur kijkt, observeer je doodgewone momenten uit het leven van willekeurige mensen.
Het oeuvre van Sally Rooney
De plotloze roman
Een plotloze roman is een verhaal dat niet wordt voortgestuwd door grote gebeurtenissen, maar waarin de personages en hun innerlijke werelden centraal staan. Vaak wordt er wel degelijk toegewerkt naar een climax, maar de ontknoping die je kunt verwachten is eerder een emotionele uitbarsting van een personage, een relatiebreuk of een ruzie. Het verhaal kabbelt een beetje voort en de (interne) dialogen staan veel centraler dan grote, bewogen gebeurtenissen. Rooney speelt onder andere met en legt de nadruk op de tumultueuze innerlijke werelden van haar personages en de relaties die zij met anderen opbouwen. Normale mensen draait bijvoorbeeld volledig om de relatie tussen Marianne en Connell en hun worstelingen met volwassen worden, en dat is eveneens te zien in Gesprekken met vrienden, dat verhaalt over twee studenten en de vreemde relatie die ze vormen met een getrouwd stel.
Is het dan heel baanbrekend wat Rooney doet, het schrijven van een plotloze roman? Nee, eigenlijk niet, er zijn al veel eerder schrijvers geweest die het hele idee van een plot overboord kieperden. Het modernisme, een kunststroming die floreerde van de late negentiende eeuw tot midden twintigste eeuw, verzette zich ook tegen de klassieke manier van verhalen vertellen zoals we die vandaag de dag nog kennen. Heel kort door de bocht bestaat de klassieke opzet uit een introductie, een middenstuk waarin de spanning wordt opgebouwd, een ontknoping en een einde. De modernisten begonnen zich hier hard tegen te verzetten en experimenteerden met verteltechnieken. Zo ontstond bijvoorbeeld de stream of consciousness-techniek, waarbij de auteur de gedachtestromen van een personage opeenvolgend neerpent, en verdween het verhalende karakter. Verhalen vertellen draaide niet zozeer meer om het precieze afspiegelen van de werkelijkheid, maar om de interpretatie daarvan – hoe een individu de werkelijkheid ervaart en welke vragen die daarbij stelt. Wat is écht en kunnen er meerdere waarheden tegelijkertijd bestaan? Je kunt je wel voorstellen dat dat gepaard ging met hoofdpersonages die midden in existentiële crisissen terechtkwamen.
'Als schrijvers moeten we proberen om een hedendaagse roman te schrijven terwijl we betrokken blijven bij de tekstuele geschiedenis die vandaag de dag nog zo levend en aanwezig is.' – Sally Rooney
Genoeg geschiedenislessen. De plotloze roman is terug van weggeweest en Rooneys werk gaat duidelijk in tegen de roman zoals we die normaal gesproken kennen. Dat is niet alleen te zien aan het feit dat haar romans plotloos zijn, ook experimenteert ze op andere vlakken. In geen van haar boeken wordt bijvoorbeeld gebruikgemaakt van leestekens zoals aanhalingstekens, streepjes of enige andere vorm van dialoogaanduidingen. Dat is opletten geblazen, want je moet soms goed speuren wie wat zegt, wanneer een zin hardop uitgesproken wordt of interne dialoog is. Naast het experimenteren met stijl en vorm, weet Rooney als geen ander de stem van haar generatie (millennials) en tijdgeest te vangen, en dat is waar haar ware kracht zit. In beknopte zinnen laat ze onderdrukte emoties de boventoon voeren en neemt ze je mee in een coming of age-liefdesverhaal.
Intermezzo
Waarom zou je een plotloze roman lezen als er toch niks gebeurt? Auteur Marlowe Granados zegt in een artikel over haar boek Happy Hour (2020): 'Er is geen sprake van een traditionele plotstructuur met toenemende en afnemende spanning, want daar ben ik helemaal niet in geïnteresseerd. Ik sta open voor het ontdekken van uitingen en verhalen die niet zo voor de hand liggend zijn.' Coco Mellors, auteur van Cleopatra en Frankenstein (2022) en Blue sisters (2024), vult aan dat zelfs zonder plot een boek meeslepend kan zijn, 'zolang je een personage substantieel kunt zien veranderen.'
Dat laatste zie je zeker terug in Rooneys nieuwste boek Intermezzo, waarin je kennismaakt met de broers Koubek. Dertiger Peter en zijn jongere broertje Ivan hebben recentelijk hun vader verloren en gaan beiden door een periode van rouw. Beide broers vinden troost in romantische relaties. Fanatiek schaker Ivan ontmoet tijdens een kampioenschap de zesendertigjarige Margaret, met wie hij een geheime affaire begint. Advocaat Peter heeft een relatie met twintiger Naomi, maar heeft ook nog steeds gevoelens voor zijn ex Sylvia.
Intermezzo volgt de twee broers terwijl ze proberen om te gaan met de dood van hun vader. Het verdriet dat ze voelen zorgt ervoor dat ze steeds verder van elkaar wegdrijven. Het boek onderzoekt hoe hun rouw omslaat naar woede naar elkaar, terwijl ze eigenlijk dichter bij elkaar proberen te komen. Tegelijkertijd is er ook frictie tussen henzelf en de relaties die zij met vrouwen aangaan. 'Ik ben voortdurend geïnteresseerd in machtongelijkheid of sociale onevenwichtigheden,' vertelt Rooney in een interview.
'Ik probeer te schrijven over personages die relaties hebben die erg belangrijk voor hen zijn, maar die op de een of andere manier worden gekenmerkt door een staat van onevenwicht.'
Het verhaal wordt voortgestuwd door de personages, die producten zijn van de hedendaagse samenleving. Vanuit de perspectieven van drie personages – Peter, Ivan en Margaret – word je meegesleept in een emotionele achtbaan. Het zijn stuk voor stuk onaangename maar realistische personages, omdat ze vaak de verkeerde keuzes maken, en dat maakt ze zo herkenbaar. Als lezer meander je tussen deze drie personen die compleet geabsorbeerd zijn door hun eigen gedachten en leer je begrijpen waarom ze zijn zoals ze zijn en doen wat ze doen. Tegelijkertijd speelt Rooney met het beschrijven van perspectieven – Peter draaft aan een stuk door terwijl Ivan veel introspectiever is – en levert ze al zoekende commentaar op onder andere de huizencrisis, religie en machtsverhoudingen. Het boek is, net als het leven, een experiment.
Meer plotloze romans
Zoeken naar betekenis
Aan het hart van Rooneys oeuvre liggen thema's als de moderne wereld, online cultuur, relaties, volwassen worden en miscommunicatie. Ze probeert vast te leggen hoe het vandaag de dag is om als jong persoon op te groeien en te leven in een wereld die bol staat van politieke, economische en ecologische crisissen. Want wat voor betekenis heb je als individu eigenlijk in een wereld waarin je je soms zo machteloos kunt voelen? In Prachtige wereld, waar ben je lees je bijvoorbeeld in een briefwisselingen tussen twee vriendinnen overpeinzingen over de staat van de wereld en welk effect dat heeft op individueel niveau. Intermezzo worstelt met het idee van nooit genoeg zijn, ongeacht hoeveel levensjaren je al achter je hebt. In Normale mensen zien we twee mensen die moeite hebben met opgroeien en communiceren. Gesprekken met vrienden maakt de lezer getuige van tedere en kwetsbare momenten waar het leven uit bestaat, terwijl de personages zich een weg navigeren door complexe relaties.
Het is dus niet zozeer dat er niks gebeurt in Rooneys boeken, maar eerder dat de focus van het boek niet ligt op een ingewikkeld plot, maar op de ingewikkelde belevingswereld van de personages. Dat heel persoonlijke maar tegelijkertijd universele inkijkje in de worstelingen van 'gewone' mensen, maakt haar werk zo krachtig. Immers volgt het leven ook geen plot of verhaallijn; het is een opsomming van momenten.
'Sally Rooney kwam op mijn pad toen ik nog bij de boekwinkel werkte en steeds meer mensen kwamen vragen of we Normale mensen op voorraad hadden. In mijn hoofd stond het toen nog bekend als "dat boek met het blikje op de kaft", niet wetende dat ik halsoverkop voor de roman zou vallen. Ik ben lekker gevoelig voor trends, dus Normale mensen ging mee naar huis en niet veel later had ik Gesprekken met vrienden ook gelezen. Het alledaagse in haar verhalen vond ik zo precies, knap en herkenbaar neergezet, dat ik sindsdien met smart zit te wachten tot er weer een nieuwe Rooney wordt aangekondigd! Het mooie van haar werk is dat haar lezers met haar meegroeien, want Rooney schrijft geregeld over de levensfase waar ze zelf inzit. Waar lezers zich eerst herkenden in de ene leeftijdsgroep (twintigers), herkennen ze zich nu in een andere leeftijdsgroep (dertigers). En eerlijk is eerlijk, ook als je jezelf niet herkent in een van de leeftijdgroepen is haar werk absoluut het lezen waard, juist omdat ze reflecteren op de huidige tijd. Er zit voor iedereen wel een punt van herkenning in.' – Redacteur Suzette
Winactie
Ben jij benieuwd geworden naar de boeken van Sally Rooney? Hebban mag in samenwerking met uitgeverij Ambo|Anthos één boekenpakket met daarin een exemplaar van Gesprekken met vrienden, normale mensen en Prachtige wereld, waar ben je weggeven. Kijk snel hoe je mee kunt doen.
