Social fiction voor iedereen

Sciencefiction ontstond in de negentiende eeuw, met Mary Shelleys Het monster van Frankenstein en later met de verhalen van Jules Verne en H.G. Wells. In de twintigste eeuw beleefde het niet één, maar zelfs twee glorietijden: in de zogenaamde Golden Age of science fiction in de jaren veertig en vijftig van de twintigste eeuw en de Cyberpunktijd in de jaren tachtig en negentig.

Tegenwoordig is sciencefiction vooral prominent in populaire films zoals Interstellar, Guardians of the Galaxy en de aanstaande herlancering van de Star Wars-serie. Sf-boeken hebben, zeker in de Lage Landen, aan populariteit ingeboet. Wellicht omdat de ontwikkelingen in wetenschap en techniek zo snel gaan dat sf-ideeën en technologieën ingehaald worden door de werkelijkheid. Leven we al in de toekomst die ons voorspeld werd? Misschien wel, al ontbreken de vliegende auto’s op dit moment nog. Of is het dat lezers afgeschrikt worden door het idee dat sciencefiction vooral over wetenschap en techniek gaat, zonder aandacht voor de mens?

Sciencefiction kent een heleboel niveaus. Niet alleen in kwaliteit en complexiteit, maar ook in de mate van wetenschappelijke uitleg en technische uitwerking. Dat wordt het onderscheid tussen harde en zachte sf genoemd, maar feitelijk is het natuurlijk een glijdende schaal. Aan de ene kant van het spectrum tref je de diamantharde, wetenschappelijk accurate, met technische details doorspekte boeken en verhalen aan. Aan de andere kant ligt de zachte variant, die ook wel social fiction wordt genoemd. Maar alle gradaties daartussenin zijn ook mogelijk. In het boek Hoe schrijf je fantasy en sciencefiction? omschrijven we het verschil zo:

‘In harde sciencefiction ligt de nadruk op wetenschappelijke elementen en technische details. Vaak zijn de werking en beschrijving van de technologische verschijnselen belangrijker dan de ontwikkeling van de karakters. Zachte sciencefiction gebruikt de wetenschap en techniek meer als achtergrond voor het verhaal. Hoe kloppend die elementen zijn, is voor deze vorm van sciencefiction meestal minder belangrijk. Naast, of zelfs in plaats van natuurwetenschappelijke vindingen en techniek, focust zachte sciencefiction zich op de sociale wetenschappen, zoals psychologie, politicologie, economie, sociologie en antropologie. Zachte sf richt zich meer op de personages in hun samenleving en de invloed die de sciencefictionelementen op hen en hun omgeving hebben.’ (p. 37)

Voor de avontuurlijke lezer die nog nooit sciencefiction heeft gelezen, is het lezen van zachte sf een interessant beginpunt. En het mooie is: alle subgenres van sciencefiction, zoals bijvoorbeeld space opera, militaire sf, cyberpunk, kennen boeken met veel of juist weinig technische focus. Daardoor kun je via het lezen van social fiction toch het hele sf-palet verkennen.

Een paar klassieke voorbeelden van zachte sciencefiction:

1984 – George Orwell
Hoe de surveillance van de gedachtenpolitie en Grote Broer precies werken is niet belangrijk in dit boek over totalitarisme, semantiek en macht. De focus ligt op het verwoestende effect van onderdrukking op individuen en relaties.

Duin – Frank Herbert
Herbert heeft in dit verhaal heel bewust de technologie abstract en ver weg gemaakt, zodat hij zich kon richten op de sociale, culturele, ecologische en politieke aspecten van zijn woestijnwereld en het universum daaromheen.

Tschai, de waanzinnige planeet of De duivelsprinsen (of vele andere boeken) – Jack Vance
Vance was de meester van de vreemde cultuur. Hij beschreef de meest aparte samenlevingen op zo’n overtuigende manier dat je er helemaal in meeging. Naast sf schreef hij ook uitstekende fantasy en tussenvormen.

En er zijn natuurlijk veel meer, zoals bijvoorbeeld De linkerhand van het duister van Ursula LeGuin, Vreemdeling in een vreemd land van Robert Heinlein, De dansers aan het einde der tijden van Michael Moorcock, om nog maar een paar klassiekers te noemen.

Tussen harde en zachte sciencefiction zit een heel veld van boeken die zowel technische en/of wetenschappelijke aspecten gebruiken voor plot en achtergrond, maar zich ook bezighouden met andere aspecten van het leven. Een paar voorbeelden zijn Zenumagier van William Gibson (toekomstige hackers tegenover maatschappijkritiek), Ringwereld van Larry Niven (megaconstructie en astronomie tegenover culturele en sociale ontwikkeling), Ender wint van Orson Scott Card (ruimtetactiek en strategie tegenover psychologie, opgroeien en vriendschap) en recent Het recht van de Radch van Ann Leckie (kunstmatige intelligentie, ruimtevaart en klonen tegenover machtsmisbruik, cultuur en geslachtsidentificatie).

Aan de harde kant van het sciencefictionveld zijn ook uitstekende klassiekers te benoemen. In deze boeken is er ook ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en niet-wetenschappelijke onderwerpen, maar hier ligt meer de nadruk op de wonderen van de ruimtevaart, de technologie en de wetenschap.

2001 en De fonteinen van het paradijs – Arthur C. Clarke
Clarke voorspelde in zijn boeken en essays meerdere technologieën die we nu hebben, zoals de geostationaire satelliet en mobiele telefoons. Zijn romans waren zeer goed onderbouwd op wetenschappelijk en technisch gebied.

Mars – Kim Stanley Robinson
Robinson schreef een trilogie over de kolonisatie van Mars, gebaseerd op een solide wetenschappelijke basis. In de boeken verandert de vierde planeet van ons zonnestelsel van rood naar groen naar blauw en bewoonbaar.

Leviathan Ontwaakt - James S.A. Corey
De recente The Expanse-serie is spectaculair en cinematisch geschreven en houdt zich tegelijkertijd toch aan alle natuurwetten. Aan de hand van verschillende hoofdpersonen worden in detail de gevaren en mogelijkheden van ruimtevaart en het leven op andere plekken in het zonnestelsel beschreven.

Social fiction is voor iedereen toegankelijk en als je dan de smaak te pakken hebt, kun je eventueel doorgaan met de hardere uitvoeringen van sf. De experts van Hebban geven je graag advies over een (volgend) sciencefictionboek via de Sciencefiction en Fantasy Tipper.

Martijn Lindeboom en Debbie van der Zande vormen samen de fantasy- en sciencefictionredactie op Hebban. Ze schreven, alweer samen, het boek Hoe schrijf je fantasy en sciencefiction?. Als bestuursleden van de Stichting ter bevordering van het fantastische genre zetten zij zich onder andere in voor de Harland Awards, de Harland Workshops en het Gala van het fantastische boek. Hun doel is meer ruimte en aandacht te kweken voor sciencefiction, fantasy, horror en magisch realisme, voor zowel lezers als schrijvers.