Suzy Zail: 'Mijn vaders verhaal was het grootste cadeau dat hij ons ooit gaf.'

In de roman heeft de Hongaarse Hanna Mendel het toelatingsbewijs voor het conservatorium al op zak als ze in 1944 samen met haar familie op transport naar Auschwitz wordt gezet. Daar blijft haar talent niet onopgemerkt; ze moet dagelijks pianospelen voor de kampcommandant. Alsof haar leven nog niet gecompliceerd genoeg is, wordt ze verliefd op zijn zoon. Tegelijkertijd moet ze tussen de andere gevangenen zien om te gaan met status als ‘uitverkorene’en haar familie bijeen zien te houden.

In De gave van Hanna Mendel weet Suzy Zail een menselijk portret te schetsen van een meisje dat alles doet om te overleven, om de laatste woorden van haar vader na te leven: “Mijn vader wendde zich tot Erika, zijn ogen vol tranen. ‘Zorg voor elkaar,’ fluisterde hij, ‘en kom veilig thuis. En als je terug bent, vertel dan aan iedereen wat je gezien hebt en wat ze ons hebben aangedaan.’” Een opdracht die de auteur met het schrijven van het boek zelf ook ter harte neemt.

De verhalen die je schrijft zijn geïnspireerd op jouw vaders ervaringen en de verhalen die hij je vertelde toen hij ziek was. Was het voor het eerst dat hij toen over de Holocaust sprak? Wist je toen al dat hij een overlevende was van de oorlog?
“Ik wist dat mijn vader de concentratiekampen had overleefd, maar ik wist niet wat hij daar gezien had. Ik wist dat hij zijn ouders en een broer verloren was, maar ik wist niet hoe zij gestorven waren. Daar kwam ik pas als volwassene achter toen hij terminaal ziek bleek te zijn. Nadat hij in 1950 naar Australië kwam, maakte mijn vader zich los van het verleden om vooruit te kunnen komen. Hij wilde niet over de Holocaust praten en ik denk dat een gedeelte van mij mijn sterke, vrolijke vader niet verdrietig wilde zien. Dus ik zette hem niet onder druk. Een paar weken nadat hij zijn diagnose had gekregen vertelde hij ons het verhaal. Hij besefte hoe belangrijk het was om zijn ervaring met de Holocaust door te geven, niet om ons bang te maken, maar om ons te sterken. Om ons te leren nooit slachtoffer te worden of anderen slachtoffer te maken.

Hij vertelde ons het verhaal in Fiji. Vlak na zijn diagnose vloog hij met mijn moeder, mijn twee broers en ik, onze partners en al onze kinderen naar Fiji, waar we negen avonden – meer dan 25 uur – doorbrachten met het luisteren naar zijn verhaal. Zowel naar de ontroerende gedeelten als de beangstigende en lelijke hoofdstukken. Zijn openheid om ons deelgenoot te maken van elk aspect uit zijn leven, en later ook van zijn ziekte, door het niet mooier te maken dan het was of zichzelf te verstoppen, bleek uiteindelijk het grootste cadeau te zijn dat hij ons ooit gaf.”

Wat deed je beseffen: ‘Ik moet over dit onderwerp schrijven’?
“Lang voordat ik mijn eerste roman schreef wist ik dat het verhaal zich in Auschwitz zou afspelen. Voordat mijn vader overleed beloofde ik hem dat ik zijn verhaal wereldkundig zou maken, om zowel hem te herdenken als de miljoenen andere kinderen en tieners die de dood vonden in Hitlers concentratiekampen. Ik wist ook dat de enige manier om te voorkomen dat iets dergelijks ooit nog eens gebeurt, is proberen om het te begrijpen en de beste manier om kinderen daarbij te helpen is hun een personage te bieden waar ze om geven. Niet miljoenen Joden, maar eentje, een meisje van hun leeftijd met dezelfde angsten, onzekerheden, dromen en verlangens. Iemand met wie ze samen konden lijden, maar ook zegevieren.

Ik wil niet beweren dat ik weet hoe het voelde om in Auschwitz gevangen te zitten. Ik denk niet dat iemand die er niet bij was het ooit echt zal begrijpen. Maar het is belangrijk om het te proberen. Het lezen van geschiedenisboeken en memoires, praten over de Holocaust en erover schrijven is de beste manier om te voorkomen dat het ooit weer gebeurt.”

Er zijn een hoop jongerenboeken geschreven over de Holocaust. Hoe heb je geprobeerd die van jou te laten opvallen?
“Waar ik vooral aan dacht tijdens het schrijven van De gave van Hanna Mendel was het vertellen van een waarheidsgetrouw verhaal. De plot moest spannend zijn en de personages innemend, maar ik schreef over Auschwitz: kinderen die nog nooit van de Holocaust gehoord hadden zouden het meeste ervan als voor waar aannemen. Overlevenden zouden het lezen. Het zou op boekenlijsten op scholen terechtkomen en in bibliotheken. Ik moest het precies goed doen, alles – de geur van de latrines, wat de gevangenen aten als diner, hoe hun versleten uniformen om hun benige lichamen hingen. Als ik mijn kennis wilde delen via mijn boek moest ik de waarheid vertellen, dus ik las veel. Ik bracht zes maanden door in het Holocaust Museum in Melbourne, geschiedenisboeken en memoires lezend en beelden bekijkend. Ik bekeek documentaires en interviewde overlevenden en nadat het geschreven was, liet ik een Holocausthistoricus het manuscript lezen om de echtheid ervan te verzekeren. Als je gelooft dat je een eerlijk verhaal hebt geschreven, met respect en gevoel, zal het opvallen.”

Je lijkt veel te weten van klassieke muziek en van de piano in het bijzonder. Houd je van muziek en is het iets wat je echt in De gave van Hanna Mendel wilde verwerken?
"Ik leerde als kind pianospelen, maar ik was helemaal niet getalenteerd. Maar mijn moeder, een jonge Hongaarse Jodin uit de middenklasse toen de oorlog uitbrak, hield ervan piano te spelen, dus ik liet Hanna een beurs krijgen voor het muziekconservatorium in Boedapest. Door Hanna muziek te laten spelen gaf ik haar een ingang tot het huis van de commandant, waardoor ze kennis kon maken met zijn zoon. Het gaf me ook een soort van afstand tot de verschrikkingen van het kamp. Zittend achter de piano van de commandant kon Hanna zich tussen de noten verschuilen. Ze kon ontsnappen in de muziek en zo kon ik dat ook. De piano was een verademing voor Hanna, voor mij én voor mijn lezers.

De muziek stond me ook toe om uit te zoeken hoe iets dat Hanna zoveel vreugde had gegeven, ook pijn kon veroorzaken op het moment dat ze een man moest vermaken die ze haatte.

Om mijn eigen muzikale bekwaamheid te compenseren bestudeerde ik de muziek van Clara Schumann tot ik het net zo erg bewonderde als Hanna. Ik luisterde ook uren naar klassieke muziek om beter te begrijpen hoe Hanna zich gevoeld moest hebben toen ze een bepaald concerto speelde. Als ik me Hanna op de pianokruk voorstelde, haar vingers op de toetsen, had ik ook mijn eigen jeugd om uit te putten en de uren die ik in kleermakerszit op de grond doorbracht terwijl ik mijn moeder bekeek die glimlachend Bartok speelde.”

In het boek ontdekt Hanna dat niet alle Duitsers in de overtuigingen van de Nazi’s geloofden. Is dit iets dat je bewust aan wilde kaarten?
“Absoluut. Het heeft geen zin om verhalen te creëren waarin simpelweg een wereld getoond wordt die guur en verpletterend is. Verhalen moeten niet wegkijken van de donkere aspecten van het leven, ze zouden moeten tonen dat ons vermogen tot liefde en vriendschap een onzettende machtig ding is. Ik denk dat ik hoopte dat, door mijn lezers personages met verschillende karakters te tonen, ze zouden gaan nadenken over de keuzes die zij zelf gemaakt zouden hebben in die situatie. Ik wilde een boek schrijven dat hen aan het denken zou zetten. Een boek dat hun toestond om onverdraagzaamheid en de oorsprong van autoriteit te onderzoeken, een verhaal dat hun door hun eigen wereld zou helpen en te onderzoeken wat het betekent om werkelijk menselijk te zijn.

Er is geen grimmiger periode, geen andere periode die menselijkheid – de goede en de slechte vorm – beter toont dan de Holocaust. Mijn boeken leren kinderen dat de wereld een afschrikwekkende plek kan zijn, maar meer nog dan dat hoop ik dat het hen leert dat we in staat zijn tot geweldige dingen en dat we kunnen helpen – op grote of kleine wijze.

Je koos voor een hoofdpersonage dat, om het zo te stellen, het ‘geluk’ heeft een talent te hebben dat haar situatie iets dragelijker maakt. Het verhaal brengt naar voren hoe het is om uitverkoren te worden, om anders behandeld te worden en de gevolgen daarvan. Iets dit iets waar je je in kunt herkennen?
"Niet persoonlijk. Gelukkig ben ik nooit met antisemitisme in aanraking gekomen toen ik opgroeide in Australië, maar mijn familiegeschiedenis, mijn erfenis, maakte me zeker bewust van de gevolgen van onverdraagzaamheid en het gevaar je stil te houden.

Hoewel het verhaal een extreme versie van de verboden liefde opvoert, gaat de roman hoofdzakelijk over de relaties tussen mensen, in wat voor omstandigheden dan ook, en het behandelt de oorzaken van menselijk gedrag. Eerder was je werkzaam als familierechtadvocaat; heeft dit je schrijven beïnvloed?
"Misschien. Ik ging aan de slag in familierecht in plaats van bedrijfsrecht omdat ik moeders en vaders wilde vertegenwoordigen, en geen banken of coöperaties. Ik ben geïnteresseerd in mensen. Om de zaken van mijn cliënten succesvol te verdedigen moest ik in de rechtszaal een overtuigend verhaal vertellen. Om hun woordvoerder te zijn moest ik de behoeften en angsten van mijn cliënten kennen. Ik moest mijzelf in hun schoenen verplaatsen. Hetzelfde geldt voor romanpersonages. Je moet hun vertrouwelinge worden, hun beste vriend. Je moet weten waar ze ’s nachts over dromen, hun favoriete vak op school kennen en de naam van hun beste vriend.”

Je eerste YA-roman stopt niet bij de bevrijding van de kampen. Je beschrijft hoe veel overlevenden hun levens niet in hun oude woonplaats willen oppakken, daar waar ze dagelijks geconfronteerd worden met slechte herinneringen en vermiste familieleden, maar ervoor kiezen te emigreren. Kun je vertellen hoe de beslissing van jouw vader om te emigreren effect op jou persoonlijk heeft gehad?
“Het gaf me een prachtig leven in Australië, maar wat nog opmerkelijker is dan het feit dat mijn vader de oorlog overleefde, is dat hij in staat was na de oorlog zijn leven opnieuw op te bouwen en te blijven vertrouwen in de mens. Hij kwam in Australië aan als een wees, met geen rooie cent op zak, maar zodra hij de lachende Australische gezichten zag die hem verwelkomden in hun land besloot hij dat de oorlog een dwaling was en dat mensen over het algemeen goed en aardig zijn. Hij liet de oorlog achter zich en begon opnieuw. Hij koos ervoor het goede te zien in zijn medemens en voedde ons op als positieve, zelfbewuste mensen die in staat zijn anderen te vertrouwen. Zijn veerkracht en optimisme blijven me inspireren.”

Het einde van het boek geeft ruimte voor een vervolg. Komt er een tweede boek over Hanna en/of Karl?
“Ik heb nog geen plannen voor een vervolg, maar ik zou het nooit uitsluiten. Ik mis Hanna, Erika en Karl. Ik mis het om deel uit te maken van hun levens, maar het fijne van een boek met een open einde is dat mijn lezers hun eigen afsluiting kunnen verzinnen… en misschien zelfs het volgende hoofdstuk kunnen schrijven.”

Na De gave van Hanna Mendel schreef je nog een verhaal over een jongen in een concentratiekamp; Alexander Altmann A10567. Wat zijn je toekomstplannen op schrijfgebied?
“Op dit moment doe ik onderzoek voor mijn volgende roman. Ik verlaat Auschwitz om een nieuw continent en een andere tijdsperiode te onderzoeken, maar de thema’s zullen vergelijkbaar zijn en mijn doel hetzelfde: kinderen en tieners een verhaal bieden dat hen toestaat zich open te stellen voor nieuwe denkwijzen, om hen aan te moedigen onverdraagzaamheid te onderzoeken en zich af te vragen hoe ze hun leven willen leiden. Om hun een boek te bieden dat hen aan het lachen zal maken, aan het huilen, hen aan het denken zet en zich dingen laat afvragen.”