Takis Würger: ‘Het is onze plicht om de Holocaust te herinneren’
Door Wilke Martens, auteursfoto ⓒ Sven Doring
Stella Goldschlag, de joodse vrouw die andere joden verried in de ijdele hoop haar ouders te redden van deportatie naar een concentratiekamp. Wanneer kwam jou dit - overigens waargebeurde - verhaal voor het eerst ter ore?
'Dat was zo’n drie jaar geleden, toen ik de musical Cabaret bezocht. Een vriend van me danste in de musical. Het was een warme zomerdag in Berlijn, we zaten na de voorstelling nog even buiten. Ik vertelde hoe fascinerend ik het verhaal vond, omdat schoonheid en verschrikking zo dicht bij elkaar liggen. Het verhaal ging niet zozeer over de liefde, maar meer over de dood. Toen vertelde mijn vriend over Stella Goldschlag, het verhaal uit Cabaret herinnerde hem aan dat van haar. Zij kreeg van de nazi’s die onmogelijke keuze: collaboreren of haar ouders afgevoerd zien worden.'
Wat had jij gedaan?
'Het is een vraag die ik nooit zou kunnen beantwoorden. Zonder zelf in die situatie te verkeren, kun je daar geen zinnig antwoord op geven. De keuze wordt gemaakt uit angst voor je eigen leven, dat van dierbaren. Wel vind ik het belangrijk om hierover na te denken en om je te realiseren dat mensen voor dit soort keuzes hebben gestaan. Zoiets mag nooit meer gebeuren.'
In je epiloog schrijf je over je agente, die dacht ‘niet weer een boek over ’42’. Waarom heb je toch doorgezet?
'Als schrijver moet je naar jezelf luisteren: alleen jij kan bepalen wat je moet schrijven. Het deed me aan de volgende metafoor denken: twee schrijvers lopen over het strand. De een klaagt dat alles al geschreven is; er is niets meer om over te schrijven. De ander zegt dan: ‘Kijk, de laatste golf’. Deze metafoor vond ik exemplarisch hiervoor. Ik geloofde in het verhaal, dus ik moest het schrijven.'
Je schreef het, Stella werd gepubliceerd en vervolgens veroorzaakte het de grootste literaire storm die Duitsland in tijden gekend heeft. Wat gebeurde er?
'Of lezers vonden het fantastisch, óf ze haatten het. De ene grote Duitse tv-zender riep het uit tot boek van de maand, terwijl een andere grote krant het ‘het grootste dieptepunt uit de naoorlogse Duitse literatuur’ noemde. Het was een unieke situatie.'
Wat deed dat met je?
'Kijk, als ik schrijver was geworden om geliefd te worden en alleen maar feelgoodboeken zou schrijven, dan zou het hartverscheurend zijn. Maar Stella is geen feelgoodroman, ik wil dat mensen erover nadenken. Ik ben dus niet verbaasd over het feit dat er debat is, maar wel over de hardheid ervan. Een recensent schreef bijvoorbeeld dat mijn onderzoek niet op orde was, terwijl ik tweeënhalf jaar aan dit boek heb gewerkt. Ik heb tientallen boeken gelezen over de jaren veertig in Berlijn, ik heb archieven doorgeploegd, ik heb alle dossiers over Stella gelezen die ik kon vinden, ik heb Auschwitz bezocht, ik ben naar Israël gegaan om met overlevenden te praten die in die tijd in Berlijn woonden, ik heb samengewerkt met historici. Dus dat soort kritiek raakt me wel, deze recensent weet gewoon niet waar hij over praat.'
Ondanks al het onderzoek, werd je kwalijk genomen dat je feit en fictie té veel door elkaar haalde.
'Ook dat begrijp ik niet. Het is een literair middel, dat heb ík niet uitgevonden. Al eeuwen verweven schrijvers feit en fictie met elkaar, waarom zou ik dat niet mogen? Het is voor mij juist een manier om het onderwerp van de Holocaust weer op de agenda te krijgen. En dat is hoognodig. Van de tien schoolkinderen weten er vier niet wat Auschwitz is. Het is van groot belang om die poort naar het onderwerp te openen. Een roman kan dat doen.'
Is dat waarom je gekozen hebt voor het liefdesverhaal, zodat het toegankelijk is?
'Ik hoop dat mijn boek werkt als een Paard van Troje. Het gaat over de misdaden van het naziregime, maar het duurt even voordat de lezer zich daar bewust van wordt. Je identificeert je met deze naïeve Zwitser, die op zoek gaat naar waarheid. Pas na honderd pagina’s kom je erachter dat het verhaal eigenlijk over liefde en dood gaat, dat het over onze voorouders gaat, zowel die van de slachtoffers als de daders. Het is onze verantwoordelijkheid om te herinneren. Literatuur is daar een goede manier voor.
Er werd me ook gevraagd waarom ik niet voor een fictionele naam gekozen had in plaats van haar Stella te noemen. Ik was geïnspireerd door haar als persoon. Ik wilde mensen eraan herinneren hoe meedogenloos de nazi’s waren. Als ik voor een fictionele naam gekozen had, zou iedereen het als pure fictie lezen. Dan zou niemand Stella gegoogeld hebben om op te zoeken wat haar ware verhaal is. Dan zou niemand zich Stella herinneren. Ik vraag me af: is het dan beter om haar niet te herinneren?'
Wie is belangrijker voor je, Stella of Friedrich?
'Het is dat Friedrich niet zo’n catchy titel zou zijn, maar ik denk dat hij de meest interessante ontwikkeling doormaakt in het boek. Hij is een naïeve, jonge man die naar Berlijn gaat. Hij gaat er op zoek naar iemand van wie hij kan houden en die ook van hem houdt. Als onderdeel van het Berlijn van ’42, moet hij zien om te gaan met een wreed en kwaadaardig regime. Dat verandert hem.'
Je bent een 33-jarige, niet-Joodse Duitser. Ben je dan de aangewezen persoon om over de Holocaust te schrijven?
'Iedere generatie in Duitsland moet zijn eigen manier vinden om over de Holocaust te schrijven. De laatste overlevenden hebben misschien nog maar enkele jaren te leven. Daarom moeten we manieren vinden om er toch over te schrijven. Fictie is een manier om onze plicht tot herinneren te vervullen.
In Tel Aviv sprak ik met iemand die Auschwitz overleefd had. Ik heb hem gevraagd of hij vond dat het oké was dat ik hierover schreef. Hij zei: "Het is niet belangrijk welke naam je je god geeft, het is belangrijk wat voor soort boek je schrijft."'
Waarom heb je gekozen voor deze vorm: het fictionele verhaal van Friedrich, afgewisseld met historische getuigenverklaringen?
'Eigenlijk heb ik het verhaal op drie manieren willen vertellen. Ten eerste is er natuurlijk het verhaal van Friedrich. Ten tweede begint ieder hoofdstuk met de historische context van die specifieke periode. Ten derde wilde ik laten zien hoe koud Stella op mensen jaagt. Daarom koos ik deze vorm. De verklaringen raken me, omdat de taal zo koud is. Het laat zien dat Stella zowel dader als slachtoffer is.'
Je hebt een voortvarende journalistieke carrière, waarvoor je zelfs enkele prestigieuze awards gewonnen hebt. Is het moeilijk om de overgang naar fictie te maken?
'Het fijne is dat mijn werkgever mij de ruimte geeft om aan mijn romans te werken. Op dit moment werk ik fulltime als romanschrijver, maar zodra ik wil kan ik terug naar Der Spiegel. Het schrijven werkt echt op twee verschillende manieren. Als journalist ben je bezig de waarheid te vangen in woorden, terwijl fictie draait om verzonnen werelden. Tegelijkertijd zijn beide vormen heel mooi en belangrijk. Met journalistiek draag je bij aan de democratie, met fictie aan herinneren.'
Je hebt verslag gedaan vanuit oorlogsgebieden in Afghanistan, Irak en Libië. Hoewel het een totaal andere plaats en tijd betrof, heb je die ervaringen kunnen gebruiken bij het schrijven van Stella?
'De lezers in Duitsland vroegen zich wel af hoe ik een liefdesverhaal in het Duitsland van de Tweede Wereldoorlog heb kunnen situeren. Maar in alle oorlogsgebieden waar ik geweest ben, zelfs in Afghanistan, proberen mensen hun leven te leiden. Ze worden wakker, poetsen hun tanden, gaan naar werk of school. En ze worden verliefd.
Mensen zijn altijd op zoek naar een stukje normaliteit, hoe absurd hun realiteit ook is. Ook in 1942 trouwden mensen, er werden kinderen geboren en anderen werden verliefd. Het is makkelijk om de wereld onder te verdelen in goed en slecht, maar zo zwart-wit is het niet. Soms kijken we in Duitsland naar de nazi’s alsof het aliens waren die eind jaren dertig landden en in 1945 weer vertrokken, maar het waren ook gewoon mensen. Hoe moeilijk het ook te begrijpen is, zelfs deze monsters waren mensen.'
Giveaway
Stella is op 16 april verschenen bij Uitgeverij Signatuur. Hebban mag drie exemplaren weggeven. Wil jij kans maken op dit indrukwekkende boek? Doe dan mee aan de giveaway!
