Tien vragen aan vertaler Adri Boon en een leesclub met de 'Nocilla-trilogie'

Adri Boon studeerde Spaanse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Hij woonde langere tijd in Barcelona, Lissabon en Madrid. Sinds 1988 vertaalt hij literaire boeken uit het Catalaans, Portugees en Spaans. Auteurs van wie hij werk heeft vertaald zijn onder anderen Eça de Queiroz, Benito Pérez Galdós en Josep Pla. Ook geeft hij les aan de Vertalersvakschool en verzorgt hij incidenteel workshops.

1.

Waar komt jouw liefde voor de taal (of talen) waaruit je vertaalt vandaan?

Dat is moeilijk precies te achterhalen. Ik kom niet uit een 'talig' milieu. Bij ons thuis waren er geen boeken, en ik kan me niet herinneren dat ik ooit ben voorgelezen. Nou ja, misschien alleen ooit een keer uit de kinderbijbel, hoewel ik daar waarschijnlijk vooral zelf in bladerde … Zo rond mijn tiende werd ik lid van de bibliotheek. En begon ik als een gek boeken te lenen. Drie per keer. Je mocht ze drie weken houden. Ik maakte lijstjes met alle boeken die ik las (zoals de hele 'Kameleon'-serie; later alle Agatha Christies). Ik vond het ook leuk om opstellen of verhalen te schrijven waarbij ik probeerde de stijl van Godfried Bomans te imiteren. Op de middelbare school raakte ik geïnteresseerd in de literaturen van de verschillende talen waarin les werd gegeven. Ik las zoals alle andere leerlingen 'voor de lijst' maar ook ruim daar omheen. Aan het einde van het atheneum was er een pater op school die buiten de verplichte vakken Spaanse les aanbood. Vrijdagmiddag om drie uur, als er niemand meer in het gebouw was … Hoewel hij een strenge aanpak voorstond (hij was 'generaal' bij de jezuïeten) werd het me duidelijk dat mijn belangstelling bij talen lag. Ik dacht erover om voor Frans te gaan, of Nieuw-Grieks – god weet waarom – maar het werd, toch, Spaans – met dank aan die stijve pater Rebers.

2.

Hoe begon jouw vertaalcarrière?

In de doctoraalfase van mijn studie Spaanse Taal- en Letterkunde begon ik voor mijn eigen plezier te vertalen. In een van mijn eindscripties paste ik een analyse-vergelijkingsmodel toe (ontwikkeld door Kitty van Leuven, een van mijn docenten) op twee vertalingen van een toneelstuk van Federico García Lorca. Het was duidelijk dat ik 'iets met vertalen' zou gaan doen. Maar hoe word je vertaler? De laatste fase van mijn studie woonde ik in Madrid. Om me te bekwamen in het Portugees – een van mijn bijvakken – reisde ik voor een lang verblijf af naar Lissabon. Ik vroeg de betreffende docent, José Rentes de Carvalho, ontheffing voor het bijwonen van de colleges. Dat was goed. Toen ik, terug in Nederland, mijn examens moest afleggen vertelde ik Rentes dat ik het eerste hoofdstuk had vertaald van Het sterfjaar van Ricardo Reis, de roman waarmee José Saramago in Portugal destijds was doorgebroken. Hij – Rentes – toonde zich geïnteresseerd en wilde graag mijn vertaling lezen. De volgende keer dat we elkaar ontmoetten vroeg hij of ik een boek van hem wilde vertalen …

Toen ik tijdens mijn studie voor een jaar naar Madrid ging – uiteindelijk bleef ik zeven jaar in Spanje – waren Frans en Italiaans mijn twee bijvakken. Ik had zelfs al een heel eigen systeem uitgedokterd om Italiaanse woordjes te leren en worstelde me met veel opzoeken door een boek van Luigi Pirandello heen. Maar eenmaal in Madrid verwonderde ik me over het zeer gering contact dat er bestond tussen Spanje en Portugal. Zelfs een Portugese krant was er in de hele stad niet te krijgen … Uit een gevoel van verontwaardiging en solidariteit besloot ik Italiaans in te ruilen voor Portugees en sloot ik me avond aan avond op in de bibliotheek van het Ateo, calle del Prado, een eerbiedwaardig instituut met krakend hout, groene lampen en leren bureau-onderleggers, om mijn systeem nu toe te passen op Portugese woordjes. In Madrid woonde ik samen met een dienstweigeraar. Op een dag – ik was alleen thuis – kwam er een jongen langs om een stapeltje tijdschriften af te geven van de Catalaanse organisatie van gewetensbezwaarden. Ik vroeg hem binnen te komen en er ontspon zich een levendig gesprek. Hij kwam uit Barcelona en toen ik vertelde waar ik me zoal mee bezighield nodigde hij me uit om Carnaval te vieren. Ik wist wel dat er in Catalonië Catalaans werd gesproken, maar had me er nooit zo in verdiept. Toen ik in Barcelona was, raakte ik geïntrigeerd door die taal met al die x’en. Ik sprak af om in de zomer terug te komen voor een cursus Catalaans. En na die cursus bleef ik in Barcelona wonen. En verruilde ik mijn bijvak Frans voor Catalaans.

3.

Vertel eens over een struikelblok dat je tijdens een vertaalklus tegenkwam en hoe je dat hebt opgelost?

Ik heb meerdere boeken van de Spaanse schrijver Antonio Muñoz Molina vertaald. Een daarvan, over de intrigerende geschiedenis van James Earl Ray, de moordenaar van Marten Luther King, heeft als titel Como la sombra que se va. Dat klinkt in het Spaans doodnormaal. (Letterlijk: 'als de schaduw die weggaat'.) Het is echter een citaat uit de Bijbel - meer concreet uit psalm 102:11. Als je op zoek gaat naar dat vers in bestaande Nederlandse vertalingen dan stuit je op:

'Mijn dagen gaan heen als een schaduw, ik moet verdorren als gras.' – BGT Jongerenbijbel

'Mijn leven is niet meer dan een schaduw in de avondzon.
Ik voel me zo dor als verdroogd gras.' – Basisbijbel

'Mijn dagen zijn als een afgaande schaduw,
en ik verdor als gras.' – Statenvertaling

'Mijn dagen zijn als een langer wordende schaduw
en ik verdor als gras.' – Herziene Statenvertaling

'Mijn dagen zijn als een schaduw geweken,
en ikzelf,
ik verschrompel als het groen.' – Naardense Bijbel

Geen van die vertalingen vond ik geschikt als boektitel:

• Als een schaduw die heen gaat
• Een schaduw in de avondzon
• Een afgaande schaduw
• Een langer wordende schaduw
• Een wijkende schaduw

De vertaling die het meest in de buurt komt van een goede titel is de eerste. Alleen dat 'heen gaan' zinde me niet. James Earl Ray wordt door de schrijver vergeleken met een schaduw die voortdurend wegglipt – de FBI krijgt hem maar niet te pakken en als hij dan uiteindelijk wordt gearresteerd en gevangengezet, dist hij steeds een ander verhaal op over de moord op King zodat hij ook op die manier ontsnapt aan degenen die achter de waarheid van de moord willen komen. Door een kleine aanpassing – 'heengaan' vervangen door 'verdwijnen' - kon ik de vergelijking kloppend krijgen en klonk de vertaling titelwaardig.

4.

Aan welke vertaalklus heb je bijzondere herinneringen?

Een vertaalklus waar ik bijzonder dierbare herinneringen aan bewaar is Bomarzo. Een psychologisch-historische roman van de Argentijnse schrijver Mujica Lainez, gesitueerd in het Italië van de zestiende eeuw. Het betreft het (fictieve) levensverhaal van een getourmenteerde Italiaanse edelman die op latere leeftijd een beeldentuin vol 'mostri' laat aanleggen, die zijn kwellingen moeten voorstellen. Die tuin bestaat echt, in hetzelfde jaar dat dat deze roman werd geschreven schreef Hella S. Haasse De tuinen van Bomarzo. Hier kwamen een aantal interesses van mij samen: Italië, geschiedenis, kunst, homoseksualiteit, de Etrusken … Ik maakte een reis om alle plekken te bezoeken die in de roman een rol spelen – Bologna bijvoorbeeld, waar de kroning van Karel V tot keizer plaatsvindt met een instortende luchtbrug; en Florence met de zinsbegoochelende muurschildering van Benozzo Gozzoli in het Palazzo Medici-Riccardi, waar zich een cruciale scène afspeelt, en Bomarzo zelf natuurlijk want il parco dei mostri bestaat nog steeds, hoewel in een nu wel erg aangeharkte vorm. Haasse kende het boek via de Duitse vertaling en was bereid om voor de Nederlandse editie een voorwoord te schrijven. Dat was de kers op de taart van dit bijzondere vertaalproject.

5.

Welk boek lees je zelf momenteel, omdat je dat graag wilt en niet omdat je het moet vertalen?

Soms, ook om mijn taalgevoel te scherpen, heb ik behoefte om terug te gaan naar de 'klassieken', hoe vaag dat begrip ook is, naar teksten die voor mij staan voor 'solide taal'. In mijn kast stond al vele jaren, ongelezen, een dun boekje: Vertellingen uit het Oosten van Marguerite Yourcenar. Ik houd van haar werk. En ook nu werd ik weer gegrepen door haar kraakheldere stijl, waarin alles op zijn plaats stond en met elkaar correspondeert, en die in prachtig tijdloos Nederlands is omgezet door Jenny Tuin.

6.

Welk boek had jij graag willen vertalen, maar werd door een collega opgepakt?

Inmiddels vele jaren geleden las ik een Catalaans boek waar ik erg van gecharmeerd was: Les veus del Pamano van Jaume Cabré. Het betreft een curieuze mengeling van soap, thriller, historisch roman waarin op interessante wijze gebruik wordt gemaakt van verteltechnieken die je eigenlijk alleen bij 'hoge literatuur' tegenkomt. Het was een dikke pil maar ik probeerde er bij verschillende uitgeverijen waar ik contacten had belangstelling voor te wekken. Helaas leverde mijn 'geleur' niet veel op. Twee jaar later zag ik de vertaling liggen in de boekwinkel …

7.

In hoeverre vind je dat je in een vertaling mag afwijken van de brontaal, hoeveel vrijheid heb je om zelf invulling te geven aan de vertaling?

Elke vertaling wijkt in meer of mindere mate af van het origineel. Dat kan niet anders. Hoeveel mag een vertaling afwijken? Het correcte antwoord is: zo min mogelijk maar zoveel als nodig. Zo wordt het algemeen als een doodzonde beschouwd als de oorspronkelijke taal 'doorklinkt' in de vertaling. Maar dan komen we al snel op het terrein van purisme. Op regels – qua woordvolgorde bijvoorbeeld – die rücksichtlos zouden moeten worden toegepast om het stempel 100% Nederlands te krijgen. En bij discussies over deze heikele kwestie blijkt keer op keer dat er een ruime marge van subjectiviteit is. Wat ik goed gevonden vind, vindt een ander affreus. Ik kan me herinneren dat bij iemand het stoom uit de oren kwam toen diegene in een Spaanse roman het woord 'middagdutje' tegenkwam als vertaling van 'siesta' …

8.

Komt je eigen leessmaak overeen met de boeken die je mag vertalen?

Als je alleen boeken zou willen vertalen die (helemaal) beantwoorden aan jouw literaire smaak dan wordt de spoeling wel erg dun – zo dun dat het de vraag is of je van het vertalen zou kunnen leven, of je moet uit het Engels vertalen … Natuurlijk word je wel eens een boek aangeboden dat zo ver van je af staat – of zoveel specialistische kennis vereist – dat het aan sadomasochisme zou grenzen de opdracht aan te nemen en je in een maandenlange worsteling te begeven. Bij mezelf merk ik inmiddels een proces dat zich vaak doet gelden bij boeken die je niet a priori omhelst, maar wel wilt vertalen voor het brood op de plank. Aanvankelijk denk je, na een eerste lezing, oké, dat gaat wel; dan begin je aan de klus en erger je je, je in slakkengang door de tekst heen bewegend, aan allerlei onvolkomenheden (aan wat jij als onvolkomenheden ziet); in de laatste fase, als de vertaling zodanig is gevorderd dat je die in een normaal tempo kunt lezen, blijkt het allemaal wel mee te vallen en heb je inmiddels een affiniteit met het boek ontwikkeld en denk je: mmm, eigenlijk best goed.

9.

Vertel eens over een struikelblok dat je tijdens een vertaalklus tegenkwam en hoe je dat hebt opgelost?

Contact met de auteur is soms nuttig, maar soms blijkt de kloof tussen talen en culturen zo groot dat het erg moeilijk is om precies uit te leggen wat 'het probleem' is. En als dat al lukt dan zul je het probleem toch vooral zelf moeten oplossen. In principe zou een tekst (van een hedendaagse) schrijver toch zo helder moeten zijn dat je, met de schier onbeperkte opzoekmogelijkheden via internet, de auteur zelf niet echt meer nodig hebt voor de vertaling. Maar toch. Ik herinner me de vertaling van een boek dat speelde binnen de jongerencultuur in Chaco, een provincie in het noorden van Argentinië. Er kwamen veel uitdrukkingen in voor die ik via allerlei 'woordenlijsten' – voor zover ze niet te vinden waren in specialistische woordenboeken met 'americanismos' of 'argentinismos' – op internet dacht te begrijpen. Toch hield ik veel twijfels. Toen stuurde ik een hele lijst met twijfelgevallen naar de schrijfster. Zij antwoordde zeer accuraat en in een aantal gevallen had ik onmogelijk zonder haar achter de juiste betekenis kunnen komen. Bijna gelijktijdig vertaalde ik een roman van een Argentijnse collega van haar die op veel punten zo cryptisch was dat ik me genoodzaakt zag ook hem een hele lijst voor te leggen. Maar veel van de uitleg die hij gaf, begreep ik ook weer niet. Ik heb er maar het beste van gemaakt. De schrijver is erg actief op Facebook. Veel van wat hij daar post is abracadabra voor mij. Zijn volgers vinden het geweldig.

10.

Met welke auteur had je een bijzonder intensief contact tijdens het vertalen van zijn/haar boek(en)?

In het verlengde van het vorige. Het komt niet vaak voor – ik spreek over mijn ervaring – dat er een intrinsieke belangstelling is van de auteur voor de vertaling c.q. vertaler. Hoezeer de auteur ook het belang van vertalers onderschrijft en benadrukt. Als je een boek vertaalt, betreft het doorgaans een boek van een succesvolle auteur. Van een auteur die ook in andere talen wordt vertaald. Van een auteur die tegenwoordig voor alles en nog wat wordt gevraagd. Festivals, columns, programma’s, discussiefora, congressen … Maar als vertaler zit je gewoon thuis te werken en meldt de buitenwereld zich zelden – ik spreek over mijn geval. In die zin is er een grote ongelijkheid. Even kun je het idee hebben dat je echt 'contact' hebt met de schrijver. Maar dat is meestal slechts ten dele waar. De schrijver van 'mijn' boek dat nu op de shortlist van de Europese Literatuurprijs staat, was in november 2021 aanwezig op Crossing Border. Voor een interview met publiek. Er werd uit de zaal een vraag gesteld over een romanpersonage. De schrijver moest het antwoord schuldig blijven. Er waren sinds het schrijven van de trilogie inmiddels tien jaar verstreken en hij zat nu met zijn hoofd bij de promotietour in Spanje voor zijn laatste boek …

Nocilla-trilogie

Auteur: Agustín Fernández Mallo
Vertaler: Adri Boon

In het midden van de woestijn in Nevada staat een afgezonderde populier die bedekt is met honderden paren schoenen. Verderop langs Route 50 wordt een eenzame prostituee verliefd op een verzamelaar van gevonden foto’s. In Las Vegas bouwt een Argentijnse man een eigenaardig monument voor Jorge Luis Borges. Op de vlucht voor de autoriteiten neemt Kenny zijn intrek in de wettelijke non-plaats van het Singapore International Airport. In Londen is de kunstenaar Jodorkovski uren bezig met het schilderen van piepkleine vignetten op kauwgum die op het trottoir zit vastgeplakt. De schrijvers Enrique Vila-Matas en Agustín Fernández Mallo ontmoeten elkaar op een booreiland.

Lees de Vertalersgeluklezing

Schrijf je in voor de leesclub

Lijkt het je leuk om over dit boek te praten met andere gepassioneerde Hebban-lezers? Schrijf je dan snel in voor de Hebban Leesclub met Nocilla-trilogie, een van de genomineerden voor de Europese Literatuurprijs 2022. We verloten 10 leesexemplaren onder gemotiveerde lezers voor een groepsbespreking van dit boek op Hebban. Je kunt inschrijven tot en met 6 juli. Adri Boon zal als genomineerde vertaler van de roman actief meedoen met de leesclub.

'Agustín Fernández Mallo's Nocilla-trilogie is een intrigerende mozaïekroman in drieën, of eigenlijk in vele; in vele verschillende verhalen en versies waarin allerlei eenlingen en (letterlijke) grensgevallen, maar ook teksten van wetenschappers en schrijvers de revue passeren. Een Spaanse roman over de wereld buiten Spanje, over het grote en het kleine, alomvattend en versplinterd, digitaal en tastbaar, triviaal en indrukwekkend.' – Daan Stoffelsen, Athenaeum Boekhandels

Schrijf je in voor de leesclub