Tien vragen aan vertalers Yolanda en Seijo en een leesclub met 'De wereld is niet stuk te krijgen'

Yolanda Bloemen (1955) is slavist, literair vertaler en uitgever van Uitgeverij Plantage. Na haar studie Slavische taal- en letterkunde studeerde ze in 1982-1983 in Rusland. Zij vertaalt uit het Russisch en Italiaans en schrijft over literatuur, vertaalpraktijk en Russische actualiteit. Voor de Russische Bibliotheek van Van Oorschot vertaalde ze meerdere klassieke Russische werken. Met de vertaalgroep Hompsy van Wijk houdt ze zich bezig met het vertalen van modern Russisch toneelwerk.

Seijo Epema (1963) is docent Russisch en Engels. In Leiden volgde hij het mastervak Literair Vertalen Russisch-Nederlands bij Yolanda Bloemen, waarna zij samen twee verhalenbundels vertaalden. Een tweede bundel verhalen van Maxim Osipov is onderweg. Seijo is lid van de vertaalgroep Hompsy van Wijk. Hij is voorzitter van de Stichting Cultuur en Muziek in de Lutherse Kerk te Den Haag en verzorgt rondleidingen in musea in Den Haag, Delft en Amsterdam.

1.

Waar komt jouw liefde voor de taal (of talen) waaruit je vertaalt vandaan?

Jolanda: Op de middelbare school al waren de taalvakken mijn favorieten. In tegenstelling tot veel anderen bijvoorbeeld vond ik het leren van de der-des-dem-den-rijtjes in het Duits helemaal geen straf. Latijn en Grieks waren voor mij – als dochter van een classicus – een logische keuze in het vakkenpakket. Het wat grilligere Grieks trok me nog het meest aan, zeker ook door de prachtige mythen en godenverhalen die ermee gepaard gingen. Welke taal te kiezen – toen ik naar de universiteit in Leiden ging? Een reisje naar Polen, in het jaar voor mijn eindexamen, gaf de doorslag. De Slavische talen klonken vreemd en onbekend, maar gaven toch net dat beetje aansluiting met andere Europese talen dat ik plezierig vond.

2.

Vertel eens over een struikelblok dat je tijdens een vertaalklus tegenkwam en hoe je dat hebt opgelost?

Seijo: Een van de verhalen in de bundel van Osipov die ik met Yolanda heb vertaald heette in het Russisch letterlijk 'Schreeuw van een huisvogel'. Het gaat om het lawaai waarmee de haan en de kippen, of ook eenden en ganzen, je in de vroege ochtend uit je slechte dromen doen ontwaken. We kwamen er bij gebrek aan een goed Nederlands equivalent niet meteen uit. Bovendien staan er bespiegelingen in het verhaal, en het boek, over de soorten vogels (lees: mensen) die in Rusland te vinden zijn. Tamme vogels, wilde, roofvogels, vogels op het erf, vrije vogels, vogelen des hemels, vogels van allerlei pluimage, ze komen allemaal voor. Als vertalingen kwamen bijvoorbeeld langs: 'De roep van een hoen', 'Het gekraai van de haan', 'De kreet van tamme vogels', 'De roep van een tamme vogel'. Die laatste is het uiteindelijk geworden. Als een van de varianten de lading dekt en goed klinkt, dan hak je gewoon de knoop door.

3.

Hoe begon jouw vertaalcarrière?

Jolanda: Mijn vertaalcarrière begon al tijdens mijn studietijd in Leiden. Karel van het Reve – de hoogleraar Slavische letterkunde in Leiden – had zelf een grote liefde voor het vertaalvak. Tijdens colleges vertaalde hij met studenten een aantal klassieke Russische werken, zoals bijvoorbeeld het toneelstuk De revisor van Nikolaj Gogol. Deze vertaling is later opgevoerd door onder meer het Nationale Toneel in Den Haag en is in boekvorm uitgegeven. Ook vertaalde Van het Reve met deze vertaalgroep veel Russische gedichten, later in boekvorm verschenen onder de titel De meisjes van Zanzibar. Het vertaalenthousiasme sloeg over op studenten, en uit deze groep zijn heel wat professionele vertalers voortgekomen. Naast mij onder meer Marja Wiebes, Margriet Berg, Arie van der Ent en Petra Couvée.

4.

Welk boek verdient volgens jou nog een Nederlandse vertaling en waarom?

Seijo: Onder het huidige politieke gesternte vraag je je af of het publiek nog op vertalingen van Russische boeken zit te wachten. Aan de andere kant, je kunt de schrijvers niet verwijten wat de leiders van het land uitvoeren. Veel schrijvers zagen die verkeerde tendensen trouwens allang. Tatjana Tolstaja bijvoorbeeld. In haar boek Kys, in het Engels mooi vertaald als Slynx, dat je direct over zou kunnen nemen als samentrekking van 'slinks' en 'lynx' wordt een wereld geschetst na een kernexplosie die de mensheid compleet heeft veranderd. De suggestie is dat die veroorzaakt is door de oude machthebbers in het land waar we ons ook in de vertelling bevinden, Rusland dus. Dat nog steeds de totalitaire trekjes heeft van daarvoor. Misschien is de moeilijkheid van het boek met de vele verwijzingen naar het huidige Rusland en de Russische literatuur een barrière, maar voor iemand die graag Russen leest lijkt me dat niet zo’n probleem. Het is met lichtheid en humor geschreven en mag onderhand best eens vertaald worden.

5.

Vanuit welke talen vertaal jij naar het Nederlands?

Jolanda: Ik vertaal vanuit het Russisch en het Italiaans. Het meest uit het Russisch, maar uit het Italiaans heb ik onder meer werk van Italo Svevo, Cesare Pavese en Pier Paolo Pasolini vertaald.

6.

Hoe is de relatie met collega-vertalers? Vragen jullie elkaar wel eens om raad, of is er sprake van gezonde concurrentie?

Seijo: Ik ben eigenlijk pas laat begonnen met literair vertaalwerk. Eerder vertaalde ik alleen zakelijke teksten. Russisch heb ik in eerste instantie als dienstplichtige van een van de laatste lichtingen op de 'Spionnenschool' van Defensie in Harderwijk geleerd. Een goede leerschool, maar later besloot ik ook wat vakken Slavistiek in Leiden te volgen. Yolanda gaf daar met Arthur Langeveld het vak Literair vertalen. Daar schreef ik me meteen voor in en ik was heel verbaasd dat na afloop Yolanda aangaf wel iets met mij samen te willen vertalen. De wereld is niet stuk te krijgen was ons tweede project, we zijn nu bezig met een nieuwe bundel verhalen van Maxim Osipov, Kilometer 101. Als co-vertalers zijn wij voortdurend met elkaar in overleg. Andere vertalers hebben we dus niet nodig. We vertalen elk de helft van het aantal woorden. Leggen duistere passages meteen aan elkaar voor, maar vooral als de ruwe versie klaar is, is er veel contact. We wisselen onze vertalingen uit, leveren schriftelijk commentaar op elkaars versie en hebben daarna verschillende overlegsessies. Ook mijn Russische echtgenote kijkt kritisch mee of we het Russisch overal tot in de finesses begrepen hebben. Osipov schrijft staccato, met veel weglatingen, gebruikt veel spreektaal en enorm veel verwijzingen, niet eenvoudig. Bij vertalen uit het Russisch kan ik me niet voorstellen dat het resultaat van je vertaling zonder ruggenspraak met de schrijver of een moedertaalspreker foutloos is. Yolanda en ik sparen elkaar niet, maar komen er altijd uit. En soms is het ook geven en nemen qua stijl en woordkeuze. Zolang er maar voldoende eenheid tussen beide delen blijft.

7.

Aan welke vertaalklus heb je bijzondere herinneringen?

Jolanda: De vertaling van Oorlog en vrede van Lev Tolstoj was een grootse ervaring. Groots in de zin dat het een magnifiek boek is, maar ook enorm van omvang (in de meer dan 1600 pagina’s komen 580 verschillende personages voor). Ik maakte deze vertaling samen met Marja Wiebes; we hebben er ongeveer drie jaar aan gewerkt.

8.

In hoeverre vind je dat je in een vertaling mag afwijken van de brontaal, hoeveel vrijheid heb je om zelf invulling te geven aan de vertaling?

Seijo: Het is voor mij een beetje een non-vraag. Er wordt veel over gedebatteerd, denk maar aan Hans Bolands opvattingen. De vertaalopvatting van Karel van het Reve wordt vaak geciteerd met de suggestie dat 'je moet gewoon vertalen wat er staat' betekent dat dat ook krom Nederlands mag opleveren. Je vertaalt wat er in de brontaal staat, maar alleen in goed lopend, idiomatisch, modern Nederlands. Iedere vertaler heeft vanzelfsprekend wel zijn eigen accenten en voorkeuren. Zelf gebruik ik niet al te populaire taal als het origineel daar geen aanleiding toe geeft, evenmin zal ik snel aandikken of afvlakken of qua stijlniveau te veel afwijken en dergelijke. Als in het origineel staat dat iemand gaat zitten, dan ploft hij bij mij niet in zijn stoel. Ik vind het wel eens jammer dat in moderne Nederlandse teksten veel woorden niet meer gebruikt worden omdat ze wat ouderwets overkomen. Daarbij censureer je al gauw jezelf, je beperkend in je woordkeuze. Een tekst mooier maken dan het origineel, zal ik trouwens ook niet snel doen. Een vertaler is geen schrijver. Een beetje bescheidenheid is op zijn plaats.

9.

Is het mogelijk om te leven van het vertalen alleen, of heb je ook andere inkomstenbronnen nodig?

Jolanda: Het is niet eenvoudig van alleen vertalen rond te komen. Gelukkig hebben we een ruimhartig Nederlands Letterenfonds, dat subsidies geeft aan vertalers; toch doen vertalers vaak ook ander werk ernaast. Zelf heb ik een flink aantal jaren aan de universiteit van Leiden gewerkt, in verschillende functies.

10.

Welke waarde heeft het behalen van de shortlist, of zelfs het winnen van de Europese Literatuurprijs, voor jou?

Seijo: De shortlist is al prachtig, de prijs winnen zou helemaal prachtig zijn. Dat zou dan een prijs voor beiden zijn. Beide zijn een erkenning dat we vruchtbaar samenwerken en een mooie vertaling hebben gemaakt, dat mensen enthousiast zijn over onze vertaalvondsten. Ik kom net kijken, maar Yolanda heeft inmiddels een enorm vertaaloeuvre op haar naam en ik heb enorm van haar geleerd. Ik zou het haar van harte gunnen.

De wereld is niet stuk te krijgen

Auteur: Maxim Osipov
Vertalers: Yolanda Bloemen en Seijo Epema

In zijn krachtige, onsentimentele verhalen richt de Russische schrijver Maxim Osipov zijn blik op mensen die door ingrijpende gebeurtenissen – verraad, maatschappelijke commotie, ziekte of dood – grote veranderingen ondergaan. Net zo geraffineerd en veelzijdig als in een roman, belicht hij de mensen van verschillende kanten en legt hen bloot tot in de kern van hun wezen en onzekerheden. Osipov 'vangt' zijn personages op momenten dat ze zich de vraag stellen die in veel negentiende-eeuwse literatuur werd gesteld: 'Hoe moet een mens leven?'

Lees de Vertalersgeluklezing

Schrijf je in voor de leesclub

Lijkt het je leuk om over dit boek te praten met andere gepassioneerde Hebban-lezers? Schrijf je dan snel in voor de Hebban Leesclub met Nocilla-trilogie, een van de genomineerden voor de Europese Literatuurprijs 2022. We verloten 10 leesexemplaren onder gemotiveerde lezers voor een groepsbespreking van dit boek op Hebban. Je kunt inschrijven tot en met 19 juli. Yolanda Bloemen en Seijo Epema zullen als genomineerde vertalers van de roman actief meedoen met de leesclub.

'Maxim Osipov weet als geen ander het zwoegen en het lijden van een volk onder woorden te brengen, zonder dat daarbij de hoop en compassie verloren gaan. De wereld is niet stuk te krijgen is een verhalenbundel die naadloos aansluit op de Russische literaire traditie. Een prachtig portret van het huidige Rusland, waar leven soms meer op overleven lijkt.' – Emma Honig, Athenaeum Boekhandels

Schrijf je in voor de leesclub