Verbeeldingswerelden: Java en de zombiehorden

Martijn vertelt over de bijzondere wereld die hij gebouwd heeft in onze eigen geschiedenis:

Waarom zombies? Dat is een vraag die me vaak gesteld wordt, als mensen horen van mijn bewerking van de klassieke Max Havelaar. 

Meestal komt de vraag van mensen die enige kennis hebben van de Indische cultuur en bezorgd zijn of ik dat cultuurgoed wel recht aan doe. Zombies horen immers achtduizend kilometer verderop thuis in de Caraïben, en zijn daar oorspronkelijk geworteld in het voodoo-geloof. Wat zij vergeten, is dat in de Indische cultuur een figuur bestaat die enigszins vergelijkbaar is met de Caraïbische houngan (voodoo-priester), en dat er in Indonesië lange tijd werd geloofd in geesten die veel weghebben van de loa, uit de voodoo-religie waar zombies een rol in spelen.

Ik heb bijzonder veel research gedaan voor Max Havelaar met zombies. Ik vond het – uit respect voor de Indische cultuur – heel belangrijk dat het allemaal klopte. Daarnaast vond ook dat dit de enige manier was waarop ik deze bewerking wilde maken. Zombies die simpelweg zijn toegevoegd aan de tekst, zónder geloofwaardige oorsprong, zónder iets te veranderen aan de manier waarop de wereld in het verhaal werkt, dat zou lachwekkend en oppervlakkig geweest zijn.

Alternatieve wereld

Mijn stiefvader is Indisch. Het gaat te ver om te zeggen dat ik ben opgegroeid met de Indische cultuur, want hij hield zich bij mijn opvoeding erg op de oppervlakte – maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Al van kinds af aan heb ik een fascinatie voor het geloof in ongeziene machten en dat zie je terug in mijn boeken. Zo heb ik me in mijn studietijd verdiept in bewegingen zoals Theosofie, en Vrijmetselarij en ook in voodoo – zó erg dat ik er van overtuigd raakte dat er geen ‘Tolkieniaanse’ fantasywereld nodig was om een magisch verhaal te vertellen.

Mijn wereld is de onze en vrijwel alle gebeurtenissen in de boeken die ik schrijf zijn vanuit de westerse of oosterse mystiek te verklaren. Je zou zeggen dat er dan weinig ruimte is voor ‘world building’, maar niets is minder waar. Als je de grenzen van onze bestaande wereld oprekt om ruimte te geven aan griezel of fantasy, dan moet je veel onderzoek doen om op een plausibele manier te verzinnen waar dat nodig is – en bovendien: bijhouden wat je doet zodat het consequent blijft. Per boek houd ik daarom een document bij dat nog het meest wegheeft van een atlas van een alternatieve wereld.

Inspiratie uit Tolkien

J.R.R. Tolkien is van grote invloed geweest op mijn werk. Eerst bij Uitgeverij Het Spectrum en later bij Meulenhoff-Boekerij was ik jaren de ‘Tolkienredacteur’ en ik heb nauw samengewerkt met vertaler Max Schuchart. In mijn Max Havelaar met zombies is een scéne waarin de Havelaars kennismaken met de Indische bevolking die uit angst voor de zombies in de bomen is gaan wonen. Die scéne is direct geïnspireerd op de elfen van Lothlórien en de kenners zullen dat zien. Dat is een bewuste knipoog.

De wereld in Nederland Indië is vol van bijgeloof. Het dagelijks leven wordt door bovennatuurlijke machten – de hantu en de poyang – bestuurd. Omdat het verhaal voornamelijk door de ogen van Max Havelaar en zijn vrouw Tine verteld wordt, merken we dat niet altijd in de tekst, maar de verteller in het verhaal (Ernst Stern) legt het ons in zijn intermezzo’s haarfijn uit. De tweede verteller (U weet uiteraard dat hij ‘Batavus Droogstoppel’ heet), vindt dat op zijn beurt heidense prietpraat. Dat zijn zoon door een van die hantu het loodje legde verandert daar weinig aan.  

De échte wandelende doden

Zo is er een uniek volksgeloof in de Toraja-regio, die onderdeel uitmaakte van Nederlands Indië – tegenwoordig is het onderdeel van Sri-Lanka. Een van de opmerkelijke rituelen daarin was een waarbij de lokale dukun (daar heb je de Indische voodoo-priester) een gestorven ziel kon helpen om zijn lichaam terug te brengen naar zijn geboortegrond, waar het volgens de daar geldende gebruiken begraven moest worden. Deze ‘wandelende dode’ kon letterlijk kilometers terugwandelen naar zijn oude dorp, waar hij dan met ritueel en vrolijkheid ontvangen werd.

In mijn bewerking van Max Havelaar hebben de Hollanders dit ritueel ontdekt, en heeft de Universiteit van Leiden een manier gevonden om het op grote schaal toe te passen. Zo is in de wereld van mijn boek de ideale – want onvermoeibare – landarbeider ontstaan, die aanvankelijk ‘de slapeloze’ werd genoemd. Zo worden de zombies in mijn Max Havelaar verklaard.

Het gevecht tegen onrecht

De wereld in Max Havelaar met zombies is een alternatieve versie van Java in de 19e eeuw. De stoomtrein heeft extra snel zijn intrede gedaan, omdat de slapelozen dag en nacht konden werken. Aanvankelijk brachten ze welvaart, maar toen de slapelozen in opstand kwamen (dat krijg je van dat geklungel met het bovennatuurlijke), bracht het vooral armoede in de Nederlandse kolonie. De enige welvaart die er nog was belandde bovendien in de zakken van lokale bestuurders, of werd door de Nederlandse Handelsmaatschappij geëxporteerd.

Dit is het onrecht waar Max Havelaar tegen in opstand komt. Er valt nog heel veel meer te zeggen over de wereld van Max Havelaar met zombies. Zo is er in het boek een uitvoerige lijst met verschillende soorten hantu en hun bloedstollende kenmerken. Maar als jullie daar meer over willen weten, moet je toch écht het boek gaan lezen… en daarna Multatuli’s  oorspronkelijke Max Havelaar.  

De fotobewerkingen in Max Havelaar met zombies zijn gemaakt door Marco Lap, de zwart-wit prent is van Albert Hahn.

Doe mee aan de Giveaway en win een exemplaar van dit boek.

Noot: Nog altijd baren de vreemde gebruiken van de Toraja veel opzien. Er is van alles over te vinden op internet, bijvoorbeeld het volgende filmpje: The Walking dead in reality; the rituals of Toraja.

Lees verder

Klik hier voor eerdere afleveringen van Verbeeldingswerelden op Hebban.