Vertaler worden, iets voor jou?

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met het Expertisecentrum Literair Vertalen. 

De Vertalersgeluktournee die de afgelopen maanden in afleveringen op Hebban te lezen is geweest, liet zien dat vertalen een ambacht van uitersten is. Het kan ultiem 'vertalersgeluk' opleveren, maar een enkel woord kan ook voor slapeloze nachten zorgen. Vertalen is dan ook veel meer dan er alleen even een woordenboek bij pakken:

'Vertalers bieden toegang tot boeken die het publiek anders niet zou kunnen lezen. Maar dat toegang bieden is ook een transformatieproces: een vertaling is per definitie een nieuwe tekst (waar niet voor niets ook auteursrecht op berust). In plaats van vertalers als tekstverhuizers te zien, moeten we ze dus eerder zien als "vertolkers".' - Martin de Haan

Talen en vertalen

Vertalers worden tot hun beroep verleid door hun liefde voor (een bepaalde) taal. Ze studeren bijvoorbeeld Frans, Roemeens, Japans of Engels. Hoewel ze daardoor goede kennis krijgen van de taal zelf, geven taalopleidingen niet altijd gelegenheid tot het daadwerkelijk leren vertalen. (Inmiddels is dat gelukkig wel anders, met de komst van onder ander de Masters Literair Vertalen en de Vertalersvakschool.) Zo vertelt Goedele De Sterck (Nederlands naar Spaans): 'Ik heb Taal- en Letterkunde gestudeerd, een opleiding die althans volgens mij een uitstekende uitgangsbasis vormt voor een literair vertaler, vanwege de brede invalshoek en de grondige analyse van tekst en stijl. De vertaalcompetentie heb ik me achteraf op verschillende wijzen eigen gemaakt.'

Dat wil tijdens de eerste opdrachten nog weleens voor een hindernis zorgen: 'Ik heb Romaanse taal- en letterkunde gestudeerd (Frans en Italiaans), maar vertaalde in het begin vooral uit het Engels (kwestie van vraag en aanbod). Daar had ik dus geen opleiding voor gevolgd, en al gauw leerde ik met schade en schande dat ik toch wel wat blinde vlekken had, en dat er aan mijn Nederlands ook nog wat gewerkt moest worden,' laat Lies Lavrijsen (Engels, Italiaans, Spaans en Frans naar Nederlands) openhartig weten.

Om de kennisgaten op te vullen volgen veel vertalers lezingen, cursussen en workshops. Dat is niet alleen voor de beginnende vertaler relevant, vertelt Goedele. 'Zelf houd ik er nog steeds van om regelmatig een fragment te vertalen uit een reeds vertaald werk en vervolgens mijn vertaling te vergelijken met de gepubliceerde vertaling. Dat is bijzonder verfrissend en weerhoudt me ervan om na al die jaren op de automatische piloot te vertalen.' Ook hebben de bijeenkomsten volgens de vertalers een ander onmisbaar aspect: het leren kennen van vakgenoten en het opbouwen van een netwerk. 

Andrea Kluitman (Nederlands naar Duits) weet van collega's die een vertaalgroepje hebben gevormd: 'Je komt bij elkaar en legt elkaar problemen (en oplossingen) voor; lijkt me heerlijk en nuttig. Belangrijk vind ik ook om niet alleen maar kennis te hebben van je eigen vak, maar ook te weten hoe het gehele uitgeefvak in elkaar zit.' Nicolette Hoekmeijer (Engels naar Nederlands) vult aan: 'Ik ga inmiddels met enige regelmaat naar workshops en lezingen, omdat ons vak bij uitstek het gevaar in zich draagt dat je op je eigen spoor blijft zitten. Mijns inziens is het goed en verfrissend om meer te horen over de vertaalopvattingen van anderen en daarover van gedachten te wisselen.'

Jan Willem Bos (Roemeens naar Nederlands) is via workshops ook bevriend geraakt met vertalers van Roemeense literatuur in andere talen. 'We zien elkaar ook vaak op boekenbeurzen en literaire festivals in Roemenië en Moldavië. Dat is niet alleen gezellig, maar ook nuttig voor het uitwisselen van tips en het overleggen over specifieke vertaalproblemen in boeken waar meer van ons aan werken.' 

Een dag uit het leven

Hoeveel er op een dag vertaald kan worden, is niet makkelijk in te schatten: 'Hoe lang ik over een vertaling doe, hangt af van moeilijkheidsgraad en woordenaantal,' vertelt Nicolette. 'Ik ben fulltime met vertalen bezig en gemiddeld doe ik zo’n drie, vier boeken per jaar.' Martin de Haan (Frans naar Nederlands) bekijkt het ook vooral per jaar. 'Over een niet al te extreem moeilijk boek van zo’n 100.000 woorden doe ik zes maanden. Maar bij moeilijke boeken kan dat heel snel het dubbele of nog meer worden. Voor het vertalen van literatuur kun je uitgaan van zo’n 200.000 woorden per jaar als je fulltime vertaalt.'

Het streven voor een aantal vertalers is 1500-2000 woorden per dag. Vooral Huub Stegeman (Duits en Engels naar Nederlands) maakt een strakke planning: 'In een Excelsheet. Tegenwoordig is de rekensom als volgt: aantal woorden brontekst gedeeld door 2000 is het aantal vertaaldagen, vermenigvuldigd met 1,2 of 1,3 om tot de totale tijd inclusief nakijken te komen. In principe werk ik alleen nog doordeweeks, maar ik heb jarenlang 7 dagen per week gewerkt. Dat eist zijn tol op den duur, het gaat ten koste van je concentratie, heb ik gemerkt.'

Goedele, ook vertaaldocente aan de universiteit, kent die neiging om jezelf voorbij te rennen en drukt haar studenten op het hart 'vooral niet toe te geven aan de neiging om voortdurend te werken uit vrees om opdrachten mis te lopen'. Martin valt haar bij: 'Dagen van 10 uur waren vroeger normaal, maar dat kunnen mijn ogen en mijn rug niet meer aan. [...] De tip is: zorg dat je je lichaam en geest niet kapotmaakt aan het begin van je vertaalcarrière.'

Waar de vertalers het liefst werken, kan flink uiteen lopen. Zo laten Lies en Nicolette weten afwisselend thuis of op een kantoor te werken met collega's. Laura Watkinson (Nederlands naar Engels) herkent zich daarin: 'Ik heb een thuiskantoor maar vind het altijd leuker om aan de keukentafel te werken, en heel soms in een café, als ik bijvoorbeeld een drukproef aan het lezen ben.' Anderen, zoals Huub en Luk Van Haute (Japans naar Nederlands), werken thuis in stilte en rust.

Alleen literatuur, of ook...?

Het vertalen van literatuur is voor velen de droom; pareltjes uit het buitenland beschikbaar maken voor mensen in het Nederlands taalgebied, of andersom. Maar is het mogelijk om te leven van literair vertalen? Daar wringt voor veel vertalers de schoen. De meesten hebben naast het literair vertalen dan ook ook andere bronnen van inkomsten. 'Sinds het bestaan van de projectsubsidies van de letterenfondsen is het financieel doenbaar om ervan te leven, maar ook niet meer dan dat,' zegt Luk.

Hij vertelt over een vertaling van Oë, die hij bij een uitgever aandroeg en vervolgens onder handen mocht nemen. 'Van dat boek zijn maar een goeie duizend exemplaren verkocht, dus ik was meteen van mijn illusie verlost dat met literair vertalen veel geld te verdienen valt (ook niet als het een Nobelprijswinnaar betreft).' Martin is eveneens realistisch: 'Beginnende boekvertalers raad ik nadrukkelijk aan om er altijd iets naast te blijven doen waar je deels op kunt terugvallen: technisch/commercieel vertalen, leraarschap, redactiewerk et cetera.'

Goedele laat weten dat rondkomen van vertalen mogelijk is als je inderdaad niet alleen literair werk vertaalt, 'maar bijvoorbeeld ook beëdigd vertaler bent of wetenschappelijk-technisch vertaler. Dergelijke specialismen zijn goed betaald en brengen geld in het laatje.' Als je echter niet kunt bogen op deze specialismen, is het een stuk lastiger, vertelt Lies: 'Vroeger had ik meer nevenactiviteiten (ondertitelen, redactie- en correctiewerk) dan nu, maar nu ik meer tijd aan het vertalen kan besteden is mijn inkomen alleen maar gedaald. Zonder projectbeurzen van Literatuur Vlaanderen zou ik erg moeilijk kunnen rondkomen [...] Ik vind deze situatie wel erg wrang, want vertalers hebben vaak universitaire diploma’s, werken hard en worden desondanks zwaar onderbetaald.'

Toch heeft het oppakken van nevenactiviteiten voor Nicolette ook zijn goede kanten: 'Naast het boekvertalen vertaal ik journalistieke teksten, geef ik les aan de Vertalersvakschool en ben ik een van de organisatoren van de Vertalersgeluktournee, samen met collega Andrea Kluitmann en Hanneke Marttin van het Letterenfonds. Het vertalen van journalistieke teksten doe ik ook om financiële redenen, maar eigenlijk doe ik het bovenstaande ook allemaal vanwege de afwisseling, om niet te veel in een spoor vast te gaan zitten.'

Tips van de vertalers

Zie jij het vertaalwerk nog steeds zitten als mogelijke carrière? Het ELV vroeg de vertalers om hun tips voor beginnende vakgenoten. Wat hadden zij graag geweten? Huub deelt direct zijn geheim: 'Het heeft best een tijd geduurd voor ik de juiste methode vond om alle onnodige foutjes te vermijden en met kritiek te leren omgaan. Dat laatste lukte me toen ik eindelijk begon te begrijpen dat een goed boek nooit het werk van één persoon is, maar teamwork.'

Daarin valt Nicolette hem bij: 'Vraag, vraag, vraag! Aan collega’s, aan specialisten, aan auteurs, aan wildvreemden, aan vrienden. Een van de belangrijkste lessen die ik gaandeweg heb geleerd is dat vrijwel iedereen bereid is mee te denken [...]  Daarnaast is het zo dat onder woorden brengen wat je probleem is, je vaak als vanzelf naar de/een oplossing leidt.' Ook Lies, Goedele en Laura geven deze tip. Laura voegt nog toe: 'En ook dat je niet alles zelf moet doen. Ik heb bijvoorbeeld een hekel aan financiële dingen – en daarom heb ik nu een boekhouder.'

Luk raadt aan het hele uitgeefproces te doorgronden, evenals 'de contractuele aspecten, de rechten die je als vertaler hebt, dingen waarbij je het been stijf kunt/moet houden...' Andrea voegt daaraan toe dat je als vertaler zowel een dikke als dunne huid moet hebben, zeker in het begin: 'Het werk zelf eist veel invoelingsvermogen en gevoeligheid, maar de wereld van de uitgeverij is – ondanks dat er veel vriendelijke mensen werken – vrij hard en pogingen om een voet tussen de deur te krijgen gaan gepaard met veel teleurstelling, tegenslag en verdriet.'

Jan Willem had graag meer ervaring gehad met vertalen voor hij begonnen was. 'Ik merk bij mezelf dat ik na verloop van tijd minder ben gaan aarzelen om afstand te nemen van de brontekst. Als vertaler heb je een grote verantwoordelijkheid ten aanzien van de auteur en zijn werk, maar je bent niet minder verantwoordelijk tegenover de Nederlandse lezer. En soms moet je de auteur even omzeilen om te voorkomen dat de tenen van je lezer gaan krullen. Het vinden van die balans is een van de grootste uitdagingen van het ambacht en de truc is om niet door te slaan naar een te grote trouw aan de brontekst of naar een te losse pols in de vertaling.'

 
Naar het vertalerskanaal