Vertalersgeluktournee: Jan van der Haar over 'M. De laatste dagen van Europa'

De precisie van vertalen

Door Jan van der Haar

De vertaling van de 'Mussolini'-romans leidt nogal eens tot de vraag: hoe is het om in het hoofd van Benito Mussolini te verkeren?

Welnu, zeg ik dan, er bestaan heel wat aangenamer hoofden. Maar gelukkig weet de auteur, de eerste met dat probleem, de nodige afstand in te bouwen. De schrijver, de vertaler, de lezer zitten Mussolini niet boven op de huid, zitten niet midden in zijn hersenpan. Mussolini heeft, zoals elk mens, een meervoudig ik, meerdere rollen. Daar is de politicus, de staatsman, de strateeg, de opportunist, de blaaskaak, de ijdeltuit, de fascist Mussolini, maar er is ook de echtgenoot, de vader, de schoonvader, de geliefde, de vriend, kortom de persoon Mussolini met een menselijker gezicht. Bovendien ligt het perspectief niet voortdurend en uitsluitend bij Mussolini. Het verspringt al naargelang de hoofdpersoon of hoofdpersonen van de betreffende hoofdstukken. Andere personages werpen eveneens licht op Benito Mussolini, evenals alle fragmenten en excerpten van documenten aan het eind van ieder hoofdstuk. In M. De laatste dagen van Europa (M3) gaat het vooral om de pas de deux van Mussolini en Hitler in een spel van aantrekking en afstoting. Uiteindelijk gaan ze samen de oorlog in. M3 eindigt op 10 juni 1940, wanneer Mussolini vanaf het balkon van Palazzo Venezia de oorlogsverklaring aan Groot-Brittannië en Frankrijk uitspreekt.

Antonio Scurati bouwt al distantie in door Benito Mussolini niet op te voeren in de eerste persoon, tenzij hij hem citeert, maar in de derde persoon. Vaak is er sprake van indirecte rede. Het vergroot de afstand tot de lezer, al raakt die, eenmaal gewend aan het vertelprocedé, onherroepelijk in de ban van het hoofdpersonage.

Nu bent u misschien benieuwd naar al die rollen van Mussolini in vertaling. Ik kan er wat van laten zien. Neem deze indirecte mijmering van Mussolini tegenover zijn maîtresse Clara Petacci, in de dubbelrol van dictator en geliefde:

'Van iedereen is hij het meest uitgekookt. Hij zal, zoals altijd, op twee tafels blijven spelen, laveren tussen Hitler en de Engelsen, het bondgenootschap met de een uitbuiten om concessies van de anderen los te krijgen. [...] Zij mogen bankiers, legerleiders en soldaten zijn, maar hij, hij is het genie van de politiek. Lijken die oorlogsfanaten bij hem vergeleken niet kinderlijk?

En jawel – legt Benito nu een beetje opgemonterd aan Claartje uit, terwijl hij haar in zijn armen neemt na woest te hebben gevrijd, na haar in een schouder te hebben gebeten –, die zo gevreesde, zo geduchte [tanto temuto, tanto terribile] Hitler is au fond een groot kind als hij bij hem is. Altijd wat onderdanig, respectvol, maar buiten zijn officiële rol om ook heel aardig. Hij weet hem aan het lachen te krijgen. Dat lukt altijd.' (p. 22)

De vertaler is gedwongen de gedachtegangen van Mussolini te volgen en die zo realistisch en geloofwaardig mogelijk over te brengen. Dat doet hij door het Italiaans zo precies mogelijk te vertalen. Soms komt hij erachter dat het nog preciezer had gekund. Zoals in de vertaling van 'Lui la sa più lunga, di tutti' – 'Van iedereen is hij het meest uitgekookt'. Nu zou ik vertalen: 'Hij is iedereen te slim af'. Want waarom zou iedereen uitgekookt zijn? Overigens zijn de in M3 beschreven bedscènes met Clara Petacci gedocumenteerd door haar nagelaten dagboeken. Zoals Scurati in zijn voorwoord stelt: 'Niets is verzonnen. Het is hier de geschiedenis die roman wordt.'

Alle citaten van de Duce zijn op bestaande bronnen gebaseerd. Op oudejaarsdag 1938 om 9.15 uur belt hij Clara Petacci. Hij is duidelijk in een slecht humeur (p. 145): 'Ik ben aan het werk, ik heb veel te verhapstukken [ho molto da fare]. Een paar dagen weg en alles loopt in het honderd [e tutto si scuce].' Dit chagrijn dient in de vertaling door te sijpelen.

'Ho molto da fare' betekent 'Ik heb veel te doen', maar soms is literair vertalen niet letterlijk vertalen en is het preciezer de tekst idiomatisch in te kleuren. 'E tutto si scuce' betekent: 'alles gaat of laat los'. Ik weet nog dat ik destijds gedubd heb tussen: 'alles loopt in de soep' en 'alles loopt in het honderd'. Soms zijn de nuances heel subtiel. Dan krijgt je taalgevoel het laatste woord. Ik vond die 'soep' uiteindelijk toch te lollig en te weinig chagrijnig.

Ruim honderd pagina's later wordt Mussolini's werkomgeving geschetst (p. 259):

'Een enorme gebruineerde bronzen inktpot versierd met klimmende draken, links een keurige stapel mappen met speciale aanduidingen in blokletters (Telegrammen voor de Duce, Ter inzage van de Duce, Voor beslissingen van de Duce), rechts een boek (de Geschiedenis van Europa van Fisher), in het midden een stapel papier voor minutieuze geminiaturiseerde aantekeningen. Onder het hoopje aantekeningen de kaart van Midden-Europa. Het reusachtige bureau van Benito Mussolini aan de vooravond van de zwaarste beslissing van zijn leven lijkt op dat van een lyceumscholier die met zijn huiswerk aan de gang gaat. Hij, de Duce, tracht vanachter een hoornen leesbril over het kaartje gebogen de grenslinie tussen Duitsland en Polen te achterhalen.'

Het woord 'enorm' ('enorme', 'immenso', 'immane') valt nogal eens bij Scurati. Het past natuurlijk goed bij het fascisme, dat alles graag groot ziet. Het is grappig hoe het grote bureau van de Duce wordt vergeleken met dat van een lyceumscholier en hoe de Duce zelf gewicht krijgt door een hoornen leesbril: 'un paio di occhiali da presbite cerchiati di tartaruga'. In het Nederlands drie woorden, in het Italiaans drie keer zoveel. Enkele malen wordt een brief van Mussolini aan Hitler weergegeven (p. 269):

'Führer,

Ik antwoord op Uw brief die me op dit moment door ambassadeur Mackensen ter hand is gesteld' [consegnata is overhandigd; ter hand gesteld klinkt zakelijker].

Belangrijk bij de vertaling van zo'n brief is de juiste zakelijke, beleefde toon. Waarbij woorden passen als 'evenwel', 'onverwijld', 'te kennen geven' enzovoort.

Scurati schuwt duidelijk de ironie niet waar hij Mussolini opvoert, zoals op p. 301:

'Er doet een grap de ronde waarin Mussolini in Mutolini [Stommetje] verandert. Soms is een kwinkslag voldoende om de glans van de legerleider die volgens de regimepropaganda in luttele jaren in Ethiopië een imperium kon veroveren, die tegen de "rooien" in Spanje kon winnen, die wereldvrede kon garanderen in München, te doven, onherroepelijk te doven.'

Grappen uitleggen is niet elegant, maar bij de verbastering van Mussolini in Mutolini zag ik geen andere mogelijkheid dan tussen vierkante haken 'Stommetje' te zetten. 'Muto' in Mutolini betekent 'stom', 'stil', 'stomme film' enzovoort. De uitgang -lini is een verkleinvorm. Zo kwam ik op Stommetje.

Waar Mussolini menselijk lijkt in bijvoorbeeld zijn tederheid voor zijn maîtresse, kan dat vervreemding oproepen bij de lezer. Zo door en door slecht kon de man niet zijn. Hij had gevoel. Maar ook Hitler had een zwak voor kinderen en honden. Er zijn vele kleuren, geuren, schakeringen en nuances. In goed en in kwaad.

Een vertaler dient altijd afstand te houden tot het te vertalen boek. Anders kan hem dat lelijk opbreken. Zeker met een hoofdpersoon als Benito Mussolini. Zonder de afstand van Antonio Scurati tot zijn onderwerp had ik de 'M.'-serie niet vertaald. Anderzijds, zoals acteurs graag de bad guy spelen, doen vertalers dat misschien ook.

Gelauwerd collega Tineke van Dijk (1953-2004) wees me ooit terecht: 'Jij wilt alles vertalen.' Hier heb ik lang op moeten kauwen. Tot ik het begreep: ze bedoelde niet dat ik alle Italiaanse literatuur wilde vertalen, maar dat ik alle woorden in een boek wilde vertalen, stuk voor stuk. Bij mijn eerste opdrachten deed ik dat. Mettertijd daagde het dat je soms een woord onvertaald kunt laten. Neem een vroegere titel van Scurati Il tempo migliore della nostra vita (2015). Te vertalen als 'De tijd van ons leven'. Dat het de beste tijd was, spreekt al voor zich. Vertalen is soms iets niet vertalen.

M. De laatste dagen van Europa

Antonio Scurati, vertaald uit het Italiaans door Jan van der Haar

Op 3 mei 1938 wordt Adolf Hitler door Mussolini in Italië ontvangen, voor een bezoek aan Rome, Napels en Florence. Enkele weken eerder heeft Hitler de Anschluss van Oostenrijk afgekondigd en Mussolini bereidt zich voor op de afkondiging van een ongekend strenge rassenwetgeving. Toch zijn er nog velen in Italië die hopen dat er een einde komt aan de machtslust van de twee staatshoofden. Antonio Scurati reconstrueert met koortsachtige precisie het beangstigende delirium van Mussolini, in de waan dat hij de beslissingen van de Führer kan beïnvloeden, terwijl hij zich ervan bewust is hoe onvoorbereid Italië is.

Dit derde deel van Scurati's Mussolini-romans beslaat de periode van 1938 tot en met 1940: het hoogtepunt van het zelfbedrog van fascistisch Italië, dat buigt voor de rassenwetten en het bondgenootschap met nazi-Duitsland. Scurati beschrijft hiermee de laatste dagen van een Europa dat niet in staat bleek te ontsnappen aan het kwaad van het totalitarisme: een tragische en krachtige roman, vol waarschuwingen voor onze toekomst.