Vertalersgeluktournee: Lette Vos over 'Weken maanden jaren'

Een talige vriendschap

Door Lette Vos

Contact met de schrijver kan soms een essentiële stap binnen het vertaalproces zijn, als een bepaald vertaalprobleem meer toelichting, toestemming of een mening van de schrijver vereist. Vaak is het vooral een leuke, inspirerende manier om een paar onzekerheden weg te nemen en je waardering voor het boek te uiten. Het is helaas niet vanzelfsprekend dat je ook daadwerkelijk met hem of haar van gedachten kunt wisselen. Allereerst moet de schrijver in kwestie nog leven, maar ook bij levende schrijvers verloopt het contact lang niet altijd rechtstreeks; soms gaan mijn vragen via de uitgever én de agent, en krijg ik na een hoop ge-forward een geparafraseerde reactie van drie woorden ... Dat voelt wat onpersoonlijk, zeker gezien het feit dat je als vertaler een eenzijdige band met de schrijver opbouwt die bijna als vriendschap kan voelen: je kruipt immers in zijn of haar huid om te doorgronden wat er met bepaalde woord-, vorm- en stijlkeuzes is bedoeld, om dit vervolgens naar beste kunnen in je eigen taal te herscheppen.

Mijn mailwisseling met Sara Baume is in dit opzicht uniek: zij is de enige schrijver met wie ik tot nu toe meer uitwissel dan inhoudelijke kwesties of eventueel wat complimenten, en die ik volmondig een vriendin durf te noemen. Sterker nog, ik heb tijdens een rondreis door Ierland zowel bij haar moeder thuis als bij Sara en haar vriend gelogeerd. In 2015 werd ik als beginnend vertaler aan haar gekoppeld in het kader van The Chronicles, een programma voor jonge schrijvers en vertalers op festival Crossing Border, waarna ik naast werkvragen over de drie boeken die ik inmiddels van haar heb vertaald regelmatig met haar mail over ons wel en wee. Zo wisselden we uit welke impact de coronapandemie op onze levens had, deelde ik nieuws over mijn zwangerschap en vertelde zij over de honden die na het overlijden van de inspiratiebronnen voor personages Voss en Pip hun dagen kleur geven.

In het soort vragen dat ik aan schrijvers stel zijn grofweg vier categorieën te onderscheiden: 1) begripvragen – als ik echt niet snap wat er bedoeld wordt, ondanks uren googelen of overleg met anderen, of het dénk te snappen, maar dat toch niet helemaal zeker weet; 2) ambiguïteit – als de brontekst meerdere dingen kan betekenen, wat waarschijnlijk ook de bedoeling is, maar ik in het Nederlands geen natuurlijke manier vind om beide betekenislagen te behouden. Ik leg dan uit welke richtingen ik op kan gaan en proef bij de schrijver of deze een voorkeur heeft; 3) mogelijke fouten – als ik vermoed of weet dat de auteur (onbedoeld of ongewenst) een vergissing maakt, wat met name voorkomt als ik met manuscripten werk; en 4) taalverschillen – als de Nederlandse taal een bepaalde keuze vereist waarvoor de brontekst onvoldoende handvatten geeft. Een klassiek voorbeeld van het laatste type vraag is het neutrale 'you' tegenover het formele 'u' en informele 'jij' – hoe zouden bepaalde personages elkaar aanspreken?

Toen ik bezig was met de vertaling van Seven Steeples, oftewel Weken maanden jaren, heb ik uit alle categorieën voorbeelden aan Sara voorgelegd. Het boek was weliswaar een feest van herkenning – het is fictie, maar het beschreven huis lijkt verdacht veel op dat waar ik logeerde, en Voss en Pip lijken als twee druppels water op de honden waarmee ik ooit een rondje om een Iers meer wandelde –, maar er bleef toch meer dan genoeg te twijfelen over. Haar woordkeuze is soms opvallend of zelfs ronduit vaag, maar ik weet inmiddels dat ze vaak juist heel specifieke dingen bedoelt. Mijn eerste mail met vragen introduceerde ik als volgt:

'As "promised" (or is threatened more apt?), I've accumulated a number of questions; they are mostly words or phrases where I couldn't really see the image you're conveying, or am not sure whether I'm seeing the right one. I've listed them here, feel free to answer as bluntly/briefly as you please and in any format you like. I'm very sorry for dumping this all on you, but I do love picking your brain about things – after all, you picked your own brain first ...'

Hierop volgde een lijst met twaalf vragen, zoals deze:

'p78: "They casually disseminated, shot, exploded." – This still refers to the "individual items of lawn squalor", correct? And maybe the cows/cosmos? I'm struggling to see what you mean by 'shot' => do the dogs throw them? Do they fly in different directions of their own accord (which seems physically unlikely)? In short: what on earth is the lawn squalor doing? :-)'

Sara's antwoord luidde:

'Haha, hmmm, yes. What on earth was I talking about? I suppose by "shot" I was thinking of when Bell and Sigh go outside and play with the dogs and throw the balls and toys around, or kick them. And the cows do occasionally break into a run, or prance about a bit, which always shocks me.'

Omdat ik nogal visueel ben ingesteld voeg ik ook weleens linkjes toe naar afbeeldingen, om te polsen of ik het juiste beeld voor ogen heb. Zo ja, dan kan ik op zoek naar het juiste woord of de meest toepasselijke beschrijving in de vertaling, waarbij ik soms de formulering van de brontekst enigszins loslaat ten behoeve van begrijpelijk en natuurlijk Nederlands.

Op zich kun je dit soort knopen als vertaler (al dan niet in overleg met de uitgever) best zelf doorhakken – als de schrijver niet meer leeft, zul je wel moeten! Ook bij nog levende schrijvers is het zeer onwaarschijnlijk dat hij of zij ooit zal weten dat je ergens een bepaalde ingreep hebt gedaan. Zelfs op interpretatiefouten kunnen de meesten je niet betrappen: ze zijn de taal niet machtig en zijn voor de beoordeling van een vertaling van hun werk zodoende aangewezen op de mening van anderen. In die zin heeft inhoudelijk contact met auteurs ook voor hen een meerwaarde, omdat je ze op die manier betrekt bij het vertaalproces en de talige 'vriendschap' dus minder eenzijdig maakt. Door het soort vragen dat je stelt kunnen ze zich een beeld vormen van jouw 'feeling' met het boek (aldus Sara).

Mij levert het in de eerste plaats natuurlijk informatie op, en zekerheid dat je met een bepaalde vertaalkeuze op het juiste spoor zit. Toch is het bovenal inspirerend als je samen met een schrijver in zijn of haar werk kunt duiken, waardoor je als vertaler even nóg dichter bij het schrijfproces staat.

Weken maanden jaren

Sara Baume, vertaald uit het Engels door Lette Vos

Bell en Sigh verhuizen vanuit de drukte van de stad naar een huis aan de Atlantische Oceaan in het zuidwesten van Ierland. Daar, op de flanken van een berg die ze vol vuur beloven ooit te gaan beklimmen, volgen ze steeds symbiotischer het ritme van de liefde en de zich aaneenrijgende seizoenen.

Weken maanden jaren is een poëtische roman over het ontsnappen aan de waan van de dag en over het verlangen naar zelfbeschikking. Met de relatie van Bell en Sigh en het leven dat zij voor zichzelf creëren als beginpunt onderzoekt Sara Baume wat het betekent om af te wijken van de platgetreden paden die voor ons liggen en om elkaar, het leven en het landschap tot het ultieme lief te hebben.