Listmania /

Vluchtelingen in de literatuur

op 11 november 2015 door Lindy de Jong 5 reacties

+12

Vluchtelingencrisis: mensen in kleine gammele bootjes, stromen vaders en moeder met rugzakken om en in de armen een baby, klimmend over hekken en wachtend in kampen. We kennen de actuele beelden van tv en helaas blijft het in boeken vaak ook niet bij fictie.

De tv-beelden van de crisissituatie in Syrië laten zien dat vluchten van alle tijden is. Ruim vier miljoen van de bijna 18 miljoen inwoners zijn hun land ontvlucht; naar schatting zijn 7,6 miljoen Syriërs binnen eigen landsgrenzen op de vlucht voor het geweld. Wat het betekent om huis en haard te moeten verlaten wanneer er oorlog is, is een veelbesproken thema in de literatuur.

Boeken over vluchtelingen en boeken geschreven door vluchtelingen. Ze zijn er genoeg. Verhalen over vluchten en wat daaraan voorafgaat, over leven in ballingschap, een plek vinden in een nieuw land, over integratie en over terugkeer naar het vaderland.

Vaak komen de verhalen uit het geheugen van de schrijver zelf. Wellicht om de gebeurtenissen van zich af te schrijven, een plek te geven, of om de lezer te waarschuwen en informeren over het leed van de zogenaamde ‘gelukszoekers’. Want hoe gelukkig ben je als je je thuisland, familie, vrienden en het enige leven dat je kent moet achterlaten?

Op zoek naar het paradijs

Veel schrijvers doen hun verhaal vanuit eigen ervaring. In Nederland is Kader Abdolah daar misschien wel het bekendste voorbeeld van. Hij vroeg politiek asiel aan in Nederland en kwam in ’88 in een asielzoekerscentrum in Apeldoorn terecht. Later krijgt hij een huis toegewezen in Zwolle. Over die stad, en de veranderingen die hij in die periode van vijfentwintig jaar Holland opmerkte, schreef hij het recente Papegaai vloog over de IJssel (2014). Met zijn doorbraakroman De reis van de lege flessen (1997) schreef Abdolah al een semi-autobiografisch verhaal over het leven van een vluchteling in Nederland. Hoofdpersoon Bolfazl probeert een nieuw bestaan op te bouwen, maar zijn enige contact met de buitenwereld is buurman René, die echter ook een buitenstaander blijkt te zijn.

‘Je vaderland moeten ontvluchten is een traumatische ervaring,’ zegt de in 1966 geboren David Danish in een interview. ‘Je laat alles achter, je vrienden en familie, je taal en cultuur.’ Danish begint zijn loopbaan als journalist en correspondent op achttienjarige leeftijd bij Teheraanse kranten. Tijdens de oorlog tussen Iran en Irak vecht hij twee jaar aan het front. Na zijn vlucht naar Nederland in 1990 vertelt hij over die ervaringen in zijn debuutroman Een goede dag om te sterven (2006). Hoofdpersoon Baber krijgt als gedwongen martelaar in de oorlog een sleutel naar het paradijs om zijn nek. Zolang hij die om heeft is elke dag een goede dag om te sterven, een plek in het paradijs is gegarandeerd. De schrijver voert een vriend van Baber op om de impact en gevolgen van een vlucht te beschrijven zoals hij die zelf heeft meegemaakt: in een brief vertelt deze over de ‘eindeloos lijkende asielprocedure, over een gevoel van ‘totale leegte’ en depressie. Hij voelt zich een ‘ongewenste gast’ in een maatschappij die is ‘geobsedeerd door ras en huidskleur’’.

Maar ook oorspronkelijk Nederlandse auteurs wagen zich aan het vluchtelingenthema. De Nederlandse schrijver Tommy Wieringa kreeg in 2013 de Libris Literatuurprijs voor zijn roman Dit zijn de namen (2012). Daarover zei de jury: ‘Laten we Wieringa dus loven en bekronen met de Libris Literatuur Prijs 2013 voor het doen samengaan van dit alles in deze donkere roman over migratie en godsdienst die tegelijk licht is, want gemaakt van lenige, sierlijke taal.’ In het verhaal volgt de lezer een groep vluchtelingen die door een uitzichtloze thuissituatie gedwongen is op zoek te gaan naar een betere wereld en misschien wel geluk. De tocht over de steppe blijkt echter langer en nog helser dan verwacht en lang niet alle gelukzoekers overleven. Wanneer de overblijvers in de cel terechtkomen, wordt politiechef Pontus Beg uitgedaagd zelf ook na te denken over zijn verleden en afkomst.

Lyrisch en rauw

In 2003 schreef de Marokkaans-Nederlandse schrijver Hafid Bouazza de roman Paravion, dat bekroond werd met de Gouden Uil, de Belgische prijs voor oorspronkelijk Nederlands literair werk. In een bijna magische vertelling vol metaforen beschrijft Bouazza hoe een Noord-Afrikaans dorp langzaam leegloopt door migratie. De drie generaties Baba Baloek staan centraal: grootvader, vader en alle andere mannen vertrekken naar een land ver aan de horizon: Paravion (een samentrekking van de woorden par avion, waarmee de post is aangemerkt die de dorpsbewoners van de geemigreerde mannen krijgen toegestuurd). (Klein-)zoon Baba blijft achter met hun vrouwen. Wanneer de lezer echter ook in Amsterdam, want dat is het beloofde land, terechtkomt, wordt tussen de sprookjesachtige elementen door duidelijk dat integreren in een nieuw land met een andere cultuur niet altijd een ‘en ze leefden nog lang en gelukkig’-einde kent: ‘De vrouwen van Paravion lieten veel bloot zien, het palmhart van hun doorzichtige ledematen en meestal bespikkelde boezems was appetijtelijk en vervulde de bezoekers van het theehuis met geilheid en walging. Werkelijk onbeschaamd waren de wezens in het groene centrum van Paravion, waar het verboden leek kleren te dragen. Gelukkig stond het theehuis in het oostelijk gedeelte, ver van dat verderfelijke oord.''

Wat stijl betreft vormt de volgende roman een flink contrast met Paravion. In België vinden we de Vlaamse Dimitri Verhulst, die zich enkele dagen liet opsluiten in het AZC van Arendonk. Hij maakte daarover een tijdschriftreportage, maar kon de ervaringen die hij er opdeed niet zomaar loslaten. En dus schreef hij de roman Problemski Hotel (2003). Daarin komt alles aan bod: mensen van wie de dromen in duigen zijn gevallen, de gruwelen van de vlucht nog in het achterhoofd, de spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen in het centrum en de moeilijke omstandigheden daar. Fictie gebaseerd op een keiharde werkelijkheid.

Buiten het Nederlands taalgebied mag auteur Khaled Hosseini uiteraard niet ontbreken in deze opsomming. Zijn bestsellers wisten duizenden lezers in de ban te houden met rake beschrijvingen van het gruwelijke leven in Afghanistan onder de Taliban. In zijn debuutroman De vliegeraar (2003) ontvlucht zijn hoofdpersoon in 1981 zijn land via Pakistan en naar de Verenigde Staten. Als hij jaren later terugkeert om een familiegeheim te ontrafelen is zijn thuisland onder het regime van de Taliban niet meer hoe hij het zich herinnerde.

In Duizend schitterende zonnen (2007) beschrijft Hosseini een halve eeuw Afghaanse geschiedenis en vertelt de auteur hoe je terechtkomt in vluchtelingenkampen binnen het eigen land, wat voor leven daaraan vooraf gaat en over de omstandigheden binnen de kampen. In eenvoudige stijl, zonder opvallend veel beeldend of poëtisch taalgebruik raakt hij de lezer daar extra mee.

Moderne betrokkenheid

Ook Tahar Ben Jelloun, die in 1971 vanuit Marokko naar Frankrijk emigreerde en daar het boegbeeld van de antiracismebeweging werd, schetst in zijn roman Weggaan (2005) een beeld van het verlies dat een migrant of vluchteling lijdt en de harde realiteit waarmee zij geconfronteerd worden. Bel Jelloun schreef vele romans en een tiental toneelstukken. In alle verhalen spelen sociale thema’s een rol, maar Weggaan werd destijds door NRC gezien als ‘zijn meest geëngageerde roman. Behalve geëngageerd is de vorm poëtisch en sprookjesachtig; want, zoals hij in 2000 zei: ‘Je kunt niet altijd maar schelden of mopperen. Je moet ook de schoonheid van de dingen en de wereld bezingen.’’

In de roman staren hoofdpersoon Azel en andere Marokkaanse jongeren naar de zee, naar de Spaanse kust, met het verlangen te vertrekken. In hun thuisland is geen uitzicht op werk en dus ook niet op een toekomst. De rijke Spanjaard Miguel wil Azel wel meenemen op de voorwaarde dat hij zijn minnaar wordt. Azel gaat ver om zijn droom te verwezenlijken: hij wint een leven aan de overkant, maar uiteindelijk verliest de heteroseksuele hoofdpersoon eerst zijn lichaam en later zijn ziel en leven. ‘Ik ben altijd geëngageerd geweest’, zei Ben Jelloun in een interview met NRC, ‘maar dit thema koos ik nog niet eerder. Migratie is een universeel onderwerp. Overal probeert men te ontsnappen aan geweld, aan een ellendig lot. Wie spreekt of schrijft over de situatie van de mens op een manier die ons raakt en ontroert is per definitie geëngageerd.’

Met zijn vierde roman Wat is de wat (2000) liet ook Dave Eggers zich niet onbetuigd. Hij schreef het verhaal op van Valentino Achak Deng, een jonge Soedanese vluchteling die werd gescheiden van zijn familie tijdens de Tweede Soedanese Burgeroorlog en gedwongen was om te vluchten. Niet alleen de vlucht wordt op bijna spectaculaire wijze beschreven (rebellen, hyena’s en leeuwen, ziekte en hongersnood komen op zijn pad) – ook schetst de auteur hoe het is om in het vrije Westen een nieuw leven te moeten opbouwen. ‘Het migratiethema is zo oud als de wereldliteratuur, maar een ouderwets epos is Wat is de Wat niet,' schreef NRC Handelsblad. ‘Het is juist erg up-to-date, één van die moderne mengsels van fictie en non-fictie die de emotionele waarheid van een geschiedenis willen overbrengen. Je kunt het zelfs hip noemen, typerend voor een generatie die engagement verknoopt met de goede zaken des levens.’

Hip of niet, in een tijd waarin stromen mensen huis en haard achterlaten op zoek naar een beter leven, het vluchtelingendebat oplaait en Westerlingen kleding uitzoeken of auto’s van wethouders in brand steken, dienen de boeken simpelweg gelezen te worden.