Wat als de geschiedenis een andere afslag had genomen?
'Wat als?' is de basisvraag van het subgenre 'alternatieve geschiedenis' (en soms de alternatieve toekomst die daaruit voortkomt). Het loopt door diverse genres heen en het wordt ook wel 'uchronie' of 'counterfactual' genoemd. In sommige alternatieve geschiedenissen speelt een fantastisch element een rol - waardoor het onder de sciencefiction of fantasy valt - maar dat is zeker geen vereiste. Waar zo'n boek precies ingedeeld wordt, leidt nog wel eens tot gedoe en zelfs ruzie. Ian McEwan gaf aanvankelijk de indruk dat hij niet gediend was van de term sciencefiction voor zijn roman Machines zoals ik. Later kwam hij daar op terug, maar het is een mooi voorbeeld van hoe gevoelig het juiste etiket voor een counterfactual verhaal ligt.
Naast de opzettelijke, bestaan er ook onbedoelde alternatieve geschiedenissen, zoals 1984 van George Orwell en 2001 en 2010 van Arthur C. Clarke (toevallig allemaal met een jaartal als titel, het is geen kenmerk). Dat zijn boeken die bij verschijnen in de toekomst speelden, maar inmiddels door de tijd zijn ingehaald. Clarke's 2061 en 3001 gaan ook in die categorie vallen en Kim Stanley Robinson heeft er ook nog een paar klaarliggen voor de toekomst: New York 2140 en 2312, al duurt dat nog wel even.
Alternatieve geschiedenis als 'gewoon' verhaal
Laurent Binet – doorgebroken met HhhH, het boek over zijn onderzoek naar de aanslag op nazileider Reinhard Heydrich – dompelt zich compleet onder in dit subgenre met zijn nieuwe boek Beschavingen. In de stijl van Flauberts Salammbô beschrijft Binet hoe de Inca’s in de zestiende eeuw naar Europa komen in plaats van andersom en hoe hun leider Atawalpa een groot rijk weet te veroveren. Vele historische figuren, aangevoerd door de Inka die dus niet door Pizarro ter dood gebracht wordt, marcheren over de bladzijden, soms in totaal andere rollen dan waarin we ze uit de geschiedenis kennen. Zeker voor de kenner van deze periode is het genieten en – ondanks dat het geen grappig geschreven boek is – af en toe lachen geblazen, zoals recensent Marvin uitlegt.
Binets boek, dat leest als een combinatie van historische roman en niet-gebeurde non-fictie, blijft strak binnen de lijnen van wat er mogelijk is, anders dan veel alternatieve geschiedenissen uit de sciencefiction- en fantasyhoek. Andere voorbeelden zijn:
- The Years of Rice and Salt van Kim Stanley Robinson (niet vertaald): een groep verkenners van de Mongoolse Gouden Horde rijdt Hongarije binnen en treft boerderijen, dorpen en steden aan zonder menselijk leven; alleen de beenderen van de oude bewoners liggen nog op het kerkplein... Ze rijden terug naar hun kampement, achtervolgd door een zwarte donderwolk. De pest heeft Europa uitgeroeid, waardoor de renaisance plaatsvindt in Samarkand, de Chinezen en Japanners Amerika koloniseren en het Christendom uitsterft.
- Het complot tegen Amerika van Philip Roth speelt in de jaren '40 in de Verenigde Staten, waar een nazi-sympathisant president wordt, in plaats van Roosevelt.
- Vaderland van Robert Harris is een spannend verhaal met als setting Nazi-Duitsland in de jaren '60.
- Machines zoals ik van Ian McEwan gaat er vanuit dat Alan Turing niet gestorven is en een vroege revolutie in AI en robotica heeft veroorzaakt. In de jaren '80 koopt hoofdpersoon Charlie de robot Adam, wat leidt tot bespiegelingen op wat het betekent om mens te zijn.
- De Jiddische Politiebond van Michael Chabon speelt in Sitka, Alaska in de huidige tijd. Na WOII (zie onder, een belangrijk thema in dit soort boeken) is niet Israël het nieuwe land van de Joden geworden, maar Alaska. Een belangrijk lid van een misdaadfamilie wordt vermoord en hoofdpersoon Landsman onderzoekt. Het slachtoffer blijkt mogelijk een messias te zijn en er komen duistere complotten aan het licht, die tot in de Verenigde Staten en het Midden Oosten reiken.
Zoals gezegd: de Tweede Wereldoorlog en alles daaromheen is een belangrijke inspiratiebron voor alternatieve geschiedenissen. Er zijn er nog veel meer dan de paar hierboven. Welke ken jij?
Een ander verloop: nazi's, fascisten en wereldheerschappij
De vorm van het alternatieve geschiedenis-subgenre die het meest bedreven wordt, is de niche 'Wat als Hitler de oorlog had gewonnen?', of iets breder: 'Wat als het anders was gelopen rond WOII?'. Die vraag is vanuit allerlei literaire hoeken benaderd. Vanuit de sciencefictionhoek, zoals De man in het hoge kasteel van Philip K. Dick, de thriller, zoals Vaderland en de hoog literaire, zoals Het complot tegen Amerika.
Reinhard Heydrich uit HhhH speelt in veel van deze boeken ook een rol en in de alternatieve geschiedenis TV-serie The man in the high castle zelfs een belangrijke.
- Het complot tegen Amerika, hierboven ook al aan bod gekomen, van Philip Roth gaat ervan uit dat in 1940 de anti-semitische nationale held Charles Lindberg van de America First partij de presidentsverkiezingen wint, in plaats van Roosevelt. Hij gooit het op een akkoordje met de nazi's, wat tot grote angst leidt onder de Joodse Amerikaanse bevolking, waaronder de jonge Philip Roth (die dus zelf voorkomt in deze alternatieve tijdlijn).
- SS-GB van Len Deighton begint als een moordverhaal in het door de Duitsers bezette Londen, maar evolueert naar een verzetsverhaal en spionnagethriller. De hoofdpersoon werkt als politieman voor de nazi's, maar is geen onderdeel van hun systeem.
- Dat is heel anders in het al genoemde Vaderland van Robert Harris, dat speelt in Nazi Duitsland in 1964. Het is een onvervalste politiethriller, met een SS Sturmbannführer als detective, die een verschrikkelijk complot op het spoor komt.
- In De man in het hoge kasteel van Philip K. Dick is de hele wereld veroverd door de Duitsers en Japanners en Noord-Amerika is tussen die twee rivaliserende wereldrijken verdeeld. De man uit de titel heeft een controversieel boek geschreven waarin WOII een andere afloop had: Groot Brittannië won en is de enige supermacht geworden. Een alternatieve geschiedenis binnen een alternatieve realiteit dus...
Dit laatste boek is een mooi bruggetje naar de laatste categorie: de sciencefiction- en fantasyuitwerking van de alternatieve geschiedenis.
Meer dan historisch
Sommige auteurs gaan een stapje verder dan slechts het veranderen van de historie en betrekken magie, mytische wezens of (nog) niet bestaande technologie bij hun verhaal.
- De wereld van Ten westen van Eden van Harry Harrison neemt al heel vroeg een andere afslag: de meteoriet die 65 miljoen jaar geleden de dinosaurussen ten dode opschreef, mist hier de aarde. Dat levert een wereld op waar mesosaurussen een intelligent dinoras voortgebracht hebben, dat miljoenen jaren later in conflict komt met de uit Amerikaanse apen geëvolueerde 'mensen'. Niets van onze huidige wereld is herkenbaar in deze alternatieve wereld.
- De 'Temeraire'-serie van Naomi Novik introduceert draken in de Napoleontische oorlogen. Zowel de Britten als de Fransen gebruiken draken als wapens in de strijd en dat levert een heel ander slagveld en wereld op.
- De Stoomvlinder van William Gibson en Bruce Sterling is een van de eerste boeken in het steampunkgenre. Het is een verkenning van hoe de wereld er uit zou zien als al in het Victoriaanse tijdperk computertechnologie ontwikkeld zou worden.
- Everfair van Nisi Shawl is ook een steampunkverhaal, waarin Congo een vrijplaats wordt voor onderdrukte Afrikanen, in plaats van een Belgische kolonie.
- De 'Met musket ende ducaat'-boeken van Tais Teng spelen in een soort heden, waarin magie ervoor gezorgd heeft dat Nederland het machtigste land ter wereld is en Groot Amsterdam de grootste stad. De Inka's en Eskimo's bestieren concurrerende wereldrijken en occult speurder Hans d'Ancy moet in vele boeken en verhalen ingrijpen om goden en demonen in het gareel te houden.
Er zijn natuurlijk nog veel meer van dit soort boeken en verhalen, zoals de Alvin Maker-serie van Orson Scott Card (tovenarij tijdens de kolonisatie van Amerika), Jonathan Strange & Mr. Norell van Susanna Clarke (magie in de Napoleontische tijd), Dread Nation van Justina Ireland (ondoden tijdens de Amerikaanse burgeroorlog) en ga zo maar door...
