Winternachten - literatuur als veilige haven in een wereld vol kwaad

Het thema was dit jaar ‘Hello Darkness’ en de organisatie zorgde voor een gevarieerd programma, waarbij er vanuit diverse invalshoeken op zoek werd gegaan naar het eigene van het kwaad rondom, maar ook in onszelf. Karl Ove Knausgård, Jung Chang, Connie Palmen en Adriaan van Dis waren slechts enkele van de gerenommeerde (inter)nationale auteurs die zich tijdens het festival over dit thema hebben gebogen.

‘Friday Night Unlimited’ – traditiegetrouw een van de hoofdonderdelen van het programma – was een goedgevulde avond met een uiteenlopende reeks voordrachten, interviews, lezingen, optredens en filmvoorstellingen. In de stemmige foyer van het theater waren er doorlopend signeersessies, muziek en poëzie tijdens het ‘Wintercafé’, het kloppend hart van het festival.

De avond begon met onder andere een introductie in de Arabische literatuur door Adonis, de belangrijkste hedendaagse Arabische dichter, en een geanimeerd twistgesprek tussen een bevlogen Kristien Hemmerechts en Abdelkader Benali, charmant in de verdediging. Ze duelleerden over de biologische of eerder culturele oorsprong van het kwaad: is het kwaad vooral mannelijk of hebben vrouwen ook een niet te onderschatten bijdrage hierin? Het gesprek was eerder luchtig en speels, maar deed het publiek toch nadenken over de ernstige ondertoon.

Frank Westerman (schrijver van De slag om Srebrenica) en de indrukwekkende journaliste en schrijfster Slavenka Drakulić hadden onder leiding van Johan de Boose een gesprek over de oorzaken van oorlogsgruwel en hoe normale mensen in extreme situaties zomaar oorlogsmisdadigers kunnen worden. De discussie kreeg ook een actueel tintje n.a.v. de huidige vluchtelingencrisis, waarbij de visie van de Kroatische Drakulić over de huidige toestand in de Europese Unie vrijwel niemand onberoerd liet, m.n. inzake het contrast tussen Oost- en West-Europa.

De succesvolle auteurs Herman Koch en P.F. Thomése hadden een ongedwongen en spontaan vriendengesprek over gevaarlijke boeken in de wereldliteratuur: op welke manier kan de inhoud van een boek gevaarlijk zijn voor de lezer en welk gevaar loopt een schrijver bij het publiceren van een boek met non-conformistische ideeën? Het literatuurminnende publiek dacht mee en genoot. Volgens P.F. Thomése moet een schrijver bij een boek een zeker risico nemen: 'Een goed boek moet kunnen mislukken. Dat is het gevaar dat de schrijver moet voelen. Als schrijver moet je dan ook pretentie en durf hebben.' En ook: 'Goedheid in personages is niet interessant genoeg om te onderzoeken.' Toch leek literatuur voor beiden momenteel nog de veiligste plaats in deze wereld.

In het Filmhuis werd de film Son of Saul vertoond, de bekroonde debuutfilm van de Hongaarse cineast László Nemes. Op een vernieuwende, ijzingwekkende manier dompelt hij de kijker onder in de beelden en geluiden van het kwaad, in en rond de gaskamers van Auschwitz. De gruwel en de dood spelen een hoofdrol in deze film, waarin de Joodse gevangene Saul een individuele, verbeten strijd voert om toch een goede, moreel juiste daad te kunnen stellen.  

Een literaire avond, gevuld met het kwaad in al zijn diversiteit, eindigde op een heel gemoedelijke, menselijke manier: de indrukken werden verwerkt in de foyer met een goed glas en ontspannend gekeuvel, omringd door gelach, muziek en dans; het kwade gaf zich over en ging even aan de kant staan.

Kris Smet

Wereldverhalen

In het knusse Dakotatheater in Den Haag Zuid vond in huiskamersetting de bijeenkomst Wereldverhalen, met de beste bedoelingen plaats. Presentator Francis Broekhuijsen heette alle onbekende talenten samen met hun trotse familieleden, de nieuwsgierige buurtbewoners en een tweetal verdwaalde recensenten welkom voor dit kneuterige samenzijn.

De interactie met de aanwezigen was groot, de muzikale omlijsting van Reinier Voet zeer aangenaam en het literaire gehalte begon veelbelovend met dichteres Runa Svetlikova. Zij vertelde een aangrijpend verhaal over hoe zij ooit een ziek vogeltje probeerde te redden van een wisse dood, en daarmee ook zichzelf van een beter leven probeerde te vergewissen, maar per ongeluk de hele ingewandenpartij uit het arme beest trok. Dit vormde het fundament voor een gelauwerd gedicht, dat zij op de gitaarklanken van Voet melancholiek ten gehore bracht. Jammer voor het vogeltje, maar het leverde een fraai stukje poëzie op.

De weg naar de hel is geplaveid met de beste bedoelingen, vatte Broekhuijsen het geheel samen. Hierna volgden een viertal persoonlijke verhalen van studenten van de Hogeschool Den Haag. Trotse ouders, opa’s en oma’s glommen. En terecht want de verhalen waren zeer verrassend en ook bijzonder aardig verwoord. Op het moment dat de 95-jarige buurtbewoner meneer Praat zijn kinderverhaal - zwaar leunend op zijn rollator - voordroeg, rees de vraag of het zielige verhaal over hondje Dodo, dat vierhoog uit een flat was gemieterd om uiteindelijk bij zijn achterkleinkind te belanden, thuishoorde op een literair festival. Het antwoord moet volmondig ‘Ja’ luiden. Dit soort initiatieven brengt de cultuur dichter bij de mensen. Dit is waar Winternachten haar bestaansrechten aan ontleend. Cultuur is van iedereen.

Dat verwoordde prijswinnares van de Dakota-schrijfwedstrijd, Nesrin Vurucu prachtig: 'In dit theater was vroeger mijn school gehuisvest en nu kan de hele buurt hier komen om literatuur en cultuur te proeven. Dat ik daar deel van uitmaak, daar ben ik trots op.' Al was het winnende verhaal het eerste dat Vurucu ooit had geschreven en zou voorgedragen, de schrijfster was dusdanig getalenteerd dat zij de zaal wist te boeien. Dit leverde haar een welverdiende bonusprijs op: die avond mocht ze in Theater aan het Spui nogmaals haar verhaal op het hoofdpodium ten gehore brengen.

Niet alleen de weg naar de hel is geplaveid met de beste bedoelingen, ook de weg naar eeuwige roem gaat vaak gepaard met een gelukje. Complimenten voor de gastheer. 

Nienke Pool

Help, ik debuteer

In samenwerking met internetcommunity CLEEFT werd een literaire brunch georganiseerd in de gezellige foyer van Theater aan het Spui. Wie iets eetbaars tijdens deze brunch verwachtte, kwam bedrogen uit en wie gekomen was voor Jamal Ouariachi eveneens, want die was ziek.

De welkomstklanken van Gerson Main, de zanger met de bontmuts die bekendheid verwierf door het programma 'De beste singer-songwriter van Nederland', maakten veel goed. Wat een originele manier van taalhantering, heeft deze sympathieke gast. Ook zijn debuutverhaal zette meteen de toon. Main zou onlangs bij Sony debuteren maar die vond de titel, 'De slechtste singer-songwriter van Nederland' niet goed en daarom heeft Main zijn cd in eigen beheer uitgebracht.

Tijdens het welkomstwoord vertelde Abdelkader Benali hoe hij in 1996 debuteerde met Bruiloft aan zee. Iedere vrijdag rende Benali naar de dichtstbijzijnde kiosk om de laatste recensies te bekijken, hopend dat iemand in literair, journalistiek Nederland een paar regeltjes over zijn boek had geschreven. Eindelijk wijdden twee kranten (NRC en Trouw) lovende woorden aan zijn boek, maar die konden niet verhinderen dat zijn debuut vervolgens volledig van de radar verdween. Totdat hij in 1997 werd genomineerd voor de Libris literatuurprijs. Daarna barste het circus los en zoals hijzelf lachend zegt: 'Dat maakte ineens een gerenommeerd schrijver van me en kwam iedereen bij me op de koffie'. Een droomdebuut was geboren.

Volgens Benali is er sinds die tijd veel veranderd. Kranten en tijdschriften, als graadmeter voor je succes, zijn minder doorslaggevend. Volgens hem hebben met name het programma DWDD, de social media en internetcommunities en boekensites deze stuwende rol overgenomen. Daarbij neemt de participatie van de auteur eveneens toe, omdat hijzelf (samen met de uitgever) kan bijdragen aan naamsbekendheid. Uitgever Peter Nijssen nuanceerde de verschillen met vroeger. Hij zag zijn slush pile (manuscripten die zonder aanvraag ter beoordeling naar de uitgever worden gestuurd, ed.) slinken. En al is de stapel kleiner, hij doet er nog net zo weinig mee als vroeger. De weg om uitgegeven te worden is volgens hem, via scouts, literair agenten of via een bevriende auteur die al aan de uitgever verbonden is.

Wat misschien wel is veranderd, volgens Nijssen, zijn de aantallen van verkochte exemplaren van een debuut: waren dat er vroeger ruim 2.400, nu mag de debutant zijn handen dichtknijpen met 1.400. Een vraag over het belang van het e-book, beantwoordde hij negatief. Hooguit 10% van zijn omzet kwam voort uit het digitale boek dus hij gaf daar niet veel aandacht aan. Het levert een ietwat star beeld op van de uitgeverswereld dat door de aanwezige debutanten niet werd onderstreept.

Bregje Hofstede debuteerde in 2014 met De hemel boven Parijs. Zij heeft haar manuscript blind opgestuurd naar diverse uitgevers en ontving meerdere aanbiedingen. Zij koos uiteindelijk voor de wat kleinere uitgever Cossee omdat ze zich bij hen door de kleinschaligheid geen nummer voelde in de massa. Hofstede is ervan overtuigd dat haar literair cv samen met de kwaliteit van haar manuscript haar een contract hebben bezorgd.

De tweede aanwezig debutante, waarvan veel wordt verwacht, was Lize Spit. Zij won voorafgaand aan haar debuut Het smelt (waarvan de lancering later die dag in Brussel zou plaatsvinden), de prestigieuze literaire jongerenprijs Write Now. Ook Spit heeft niet voor een grotere uitgever gekozen maar voor beginnend uitgever Das Mag, die door middel van crowdfunding haar debuut mogelijk maakte. Het smelt kan hierdoor op een oplage 3.000 exemplaren rekenen die naar haar trouwe geldschieters gaat.

Concluderend kan gezegd worden dat debuteren nog altijd via verschillende kanalen gaat en de kans dat het lukt nog altijd klein is. Echt talent komt bovendrijven door hard werken en veel doorzettingsvermogen. Debutanten varen hun eigen koers en die leidt allang niet altijd meer richting vertrouwde havens.

Misschien kunnen we voorzichtig concluderen dat debutanten kiezen voor nieuwe wegen terwijl de gevestigde orde nog steeds de werkwijzen hanteert. En wie heeft gelijk? Dat bepaalt uiteindelijk de lezer en alleen de tijd zal het leren.

Nienke Pool 

Hebbanrecensent Gijs interviewde filosofe en schrijfster Susan Neiman tijdens Winternachten. Lees het interview hier.

(Bannerafbeelding: foto Florencia Muriel, ontwerp Eindeloos)