Zo Zondag #48: Herien Wensink

Oorlog brengt het hoogste en het laagste in de mens naar boven

‘Ze roepen iedere ochtend of we zin hebben om ‘s avonds te komen eten. Op een dag hielden ze een stuk schoolbord omhoog en daar stond met grote letters op geschreven: ‘wanneer gaan jullie Engelsen nou eens naar huis en laten ons met rust.’ Ze roepen naar ons dat ze vrede willen.’

Dat schreef soldaat Frank Devine van het 6e regiment van de Gordon Highlanders op 21 december 1914 in een brief aan zijn familie, over het vijandelijke Duitse peloton dat op 40 meter afstand van hem in de loopgraven lag, en wiens taak het was hem dood te schieten, en vice versa. Een andere Britse soldaat schreef over de Duitsers:

‘Ze gedroegen zich absoluut fantastisch en het zijn heel behoorlijke lui’.

Weer een ander:

‘We hadden een geweldige dag met onze vijanden. Ze drukten ons aldoor op het hart dat zij in de lucht zouden schieten als wij dat ook zouden doen.’

Dat is te lezen in Rites of Spring, een boek van Modris Eksteins uit 1989 – het jaar dat ik naar de brugklas ging, en dat ik tien jaar later moest lezen voor mijn studie, Algemene Cultuurwetenschappen in Amsterdam. Dat was het moment dat ik verliefd werd op de Eerste Wereldoorlog. Het is een vreemde, onverklaarbare liefde, eentje voor zo’n volstrekt desastreuze, weerzinwekkende oorlog, die aan 8,5 miljoen mensen, vooral soldaten, het leven heeft gekost. Maar hoewel die cijfers en feiten enorm fascinerend zijn, en dit waarschijnlijk wel de gekste moderne oorlog was – want de eerste, immers - werd ik verliefd op de verhalen van de mannen die hem vochten. Omdat die verhalen, ondanks alle ellende, ondanks de modder, ratten, ziekte, verminking en dood, barsten van de humor, en de hoop. Die paradox, plezier temidden van vernietiging, schoonheid naast destructie, vind ik oneindig ontroerend.

Sindsdien verslond ik alle mogelijke boeken erover, vooral die die rechtstreeks uit de loopgraven komen, verhalen van mannen, schrijvers, die er zelf zijn geweest, die hebben gevochten en gedood, die het soms wel en soms ook niet hebben overleefd. Zij schrijven over onvoorstelbare verschrikkingen. Maar ook over vriendschappen voor het leven, drankspelletjes en de slappe lach, over humor om de verveling mee te bestrijden, of over een vrolijk sneeuwballengevecht met de vijand, die daarvoor en daarna werd bestreden met mitrailleurs. Oorlog brengt het hoogste en het laagste in de mens naar boven.

Kleihuid is geïnspireerd op die verhalen, verhalen van verbroedering in onverwachte hoek, van de helende kracht van vriendschap, en de bijzondere rol die de kunst soms speelde, in dit decor van allesomvattende verwoesting. Van geen enkele andere oorlog zijn zoveel literaire en artistieke reflecties bewaard gebleven.

Een van die verhalen is de ontmoeting van oorlogsdichters Wilfred Owen en Siegfried Sassoon in de Schotse psychiatrische inrichting Craiglockhart in 1917, waar Owen zat omdat hij getraumatiseerd was, en Sassoon moest worden genezen van een pacifistische overtuiging. Owen was toen nog een beginnend dichter, verlegen, voorzichtig in zijn dichtkunst nog, terwijl Sassoon, die iets ouder was, al naam had gemaakt. Hoewel hij hem eerst een beetje gewoontjes en ‘provinciaals’ vond, nam Sassoon Owen onder zijn hoede.
Owen, die leed aan nachtmerries en slaapgebrek, had nog niet eerder over zijn ervaringen aan het front geschreven – liever dichtte hij over de liefde of de natuur. Maar onder invloed van Sassoon begon hij zijn trauma te verwerken in poëzie. Hij veranderde van stijl, van lyrisch en romantisch naar eerlijk en expliciet – de nieuwe werkelijkheid van die gruwelijke oorlog liet zich niet bezingen in oude taal. In de vier maanden dat hij in Craiglockhart verbleef, schreef hij twaalf oorlogsgedichten – schokkend en pijnlijk in hun rauwe plasticiteit.

Gedichten als Mental Cases, Anthem for doomed youth en Dulce et decorum maakten hem een van de belangrijkste en beste oorlogsdichters. En ik ben ervan overtuigd ze hem mede hebben geholpen te genezen, naast de opgewekte bezigheidstherapie die hij in Craiglockhart kreeg. Omdat hij naast het opzichtige optimisme dat de inrichting voorschreef – praten over trauma’s was nog niet gewoon – een plek vond om zijn woede, afschuw en pijn te uiten. Omdat hij de gruwel kon transformeren tot iets moois.
We zullen dat nooit weten, want Owen ging terug naar het front en stierf één week voor de wapenstilstand: zijn moeder kreeg het bericht van zijn dood op 11 november, toen de kerkklokken luidden om de vrede te vieren. Owen sneuvelde, en Sassoon zorgde ervoor dat zijn poëzie postuum werd uitgegeven. De gedichten, en de verhalen, die zijn er nog.

Herien Wensink (1977) is theaterredacteur bij de Volkskrant. Hiervoor was zij tien jaar cultuurredacteur bij NRC Handelsblad. Wensink studeerde Nederlandse taal- en letterkunde en Algemene Cultuurwetenschappen in Amsterdam. Tijdens haar studie specialiseerde zij zich in literatuur uit de Eerste Wereldoorlog, waar ze later ook in NRC diverse artikelen aan wijdde. Kleihuid is haar eerste roman.

Eerdere afleveringen

Steven de Jong | Auke Hulst | Henk van Straten | Frieda Mulisch | Robbert Welagen | Jeroen Windmeijer | Roderick Leeuwenhart | Tomer Pawlicki| Milou Klein Lankhorst | Carlo Groot | Murat Isik | Renee Kelder | Martyn van Beek | Gerrit Janssens | Hannah Jansen Morrison | Anke Laterveer | Guido Eekhaut | Sander Verheijen | Bronja Hoffschlag | Fien De Meulder | Martijn Neggers | Claudia Schoemacher | Nathan Vos | Susan Juby | Stan de Jong & Koen Voskuil | Christine Otten | Stine Jensen | Marnix Peeters | Sylvia Van Driessche | Alma Mathijsen | Carien Westerveld | Michiel Stroink | Ivan Wolffers | Dave Boomkens | Renate Breuer | Sien Volders | Susan van Eyck