Blogpost:
Deborah van Duin
Vijf EdgeZero-winnaars laten zien hoe divers de Nederlandstalige speculatieve fictie is
Fragmenten (Sophia Drenth, winnaar editie 2018)
Fragmenten is gesitueerd in de negentiende eeuw. Het beschrijft het leven van een stel wier liefdesrelatie bepaald wordt door een ongewoon gegeven: de vrouw, Matine, is een 'tijdzwemmer'. Af en toe valt ze 'door de tijd' en verdwijnt ze uit Eduards leven. Hun chronologie loopt dan ook niet gelijk op: ze ontmoeten elkaar slechts periodiek waardoor hun gezamenlijk leven een verzameling fragmenten is.
Fragmenten is een 'klein', intiem verhaal dat begint en eindigt met een kind. De setting is sfeervol maar niet concreet omschreven, met namen en locaties die wat ouderwets Nederlands of Pruisisch aanvoelen. Van grootse actie is geen sprake, hoewel het begin met de fotosessie dramatisch te noemen is. Mensen staan centraal: het tweetal natuurlijk, maar op afstand ook de buitenwereld rond Eduard die vooral bot, agressief en zakelijk is. Eduard noch Matine ontwikkelt zich psychologisch zoals dat van hen verwacht zou worden in een 'literair' verhaal. Ze passen zich aan de situatie aan maar blijven op elkaar gefocust, waarbij hij een 'baken' voor haar is dat haar steeds weer uit dat schimmige gebied tussen tijd en ruimte kan lokken en opvangen. Het is de speculatieve factor (het tijdzwemmen) die de relatie en drijfveren laten zien. De lezer is degene die al lezende beseft hoe deze twee levens zich als om elkaar draaiende spiralen ontwikkelen. Want ze hebben elkaar nooit op een normale manier leren kennen. Elk heeft het overlijden van de ander meegemaakt, kort na de eerste ontmoeting, iets wat ze van elkaar weten maar onbesproken laten. In deze liefdesrelatie is oorzaak gelijk aan gevolg. Dit vloeit voort uit de verhaalwereld, en wordt ondersteund door de cyclische vorm die het verhaal heeft en de verschillende verwijzingen naar ringen. We beleven de relatie niet als een lijn met allerlei psychologische ontwikkelingen maar als één vervlochten en onafwendbaar geheel, waarin overigens alle passie, afhankelijkheid, tederheid en onzekerheid aanwezig zijn die ook een 'normale' relatie kunnen kenmerken.
In dit verhaal zijn verschillende thema's aan te wijzen, waaronder verlies. Het belangrijkste thema is voor mijn gevoel echter: verbondenheid waarvoor je niet hebt gekozen. Dit thema komt op twee manieren naar voren. Enerzijds is er de afstandelijke relatie tussen Eduard en zijn botte, profiterende familie. Anderzijds is er de intense relatie tussen Eduard en Matine, die wel maar tegelijkertijd ook nooit echt voor elkaar hebben gekozen. Tussen deze twee verschillende invalshoeken wordt een brug gesmeed in de vorm van de ouder-kindrelatie, want ook die kan verschillende vormen aannemen. In begin- en eindscene zijn de ouder(e) en het kind beide machteloos overgeleverd aan de wetten van het universum. Dit verhaal lijkt te zeggen dat onafwendbare verbondenheid geen familiale plicht hoeft te betreffen maar ook kan rusten op het vertrouwen dat je elkaar niet in de steek laat.
Witruimte (Jasper Polane, winnaar editie 2019)
Ook in dit verhaal is het weefsel van ruimte en tijd geen vastliggende factor, want zogenoemde Witgangers kunnen met behulp van toegevoegde tijdlijnen nieuwe, alternatieve realiteiten creëren. Witruimte is echter geen 'klein' verhaal over menselijke relaties. Het zoomt juist uit, naar de mechanismen die grote veranderingen teweegbrengen. In een alternatief 1453 wordt Constantinopel belegerd, waarbij verschillende Witgangerfacties de Byzantijnen of juist de Ottomanen steunen. Functionaris Dawud moet de val van de stad bewerkstelligen omdat die het begin van de Renaissance inluidde. De Witruimte had zonder dergelijke ontwikkelingen nooit tot bloei kunnen komen. Centraal in het verhaal staat zijn relatie met Zahra, de demonenhoedster die hij moet zien te bewegen om de Ottomanen te steunen. Dawud heeft als jongeman Zahra ooit ontmoet. De liefde op het eerste gezicht van toen komt snel weer tot leven.
De lezer beziet over de schouder van Dawud het beleg van de legendarische stad, waarbij krachtschilden, plasmakanonnen en antigrav-schijven worden ingezet. Zahra's demonen (eigenlijk een soort computervirussen) corresponderen met de voortekenen die we kennen uit historische bronnen over het beleg, zoals de maansverduistering en de vlammen boven de Hagia Sophia. Alles is mogelijk in de Witruimte. Toch zijn zowel de historie als het tweetal ondergeschikt aan dat wat uiteindelijk de realiteit bepaalt: dromen, symbolen en ideeën. Constantinopel is altijd een tot de verbeeldingsprekende mythe gebleven, de val ervan het symbool van de overgang naar een nieuwe tijd. Dat het eigenlijk een onaanzienlijk, ingedut stadje was, is niet van belang. Mentale principes inspireren en brengen veranderingen teweeg. Zelfs een volstrekt irrationeel idee als liefde op het eerste gezicht is buitengewoon krachtig, zoals de ontknoping bewijst. Tegen het einde van Witruimte wordt dit expliciet uitgelegd door Zahra, waardoor de lezer de boodschap niet kan missen.
Net als in Fragmenten is er sprake van circulariteit, hoewel het verhaal van Witruimte zich lineair ontwikkelt. Constantinopel moest vallen, simpelweg omdat het tweetal er anders niet was geweest en dus de val van Constantinopel niet had kunnen veroorzaken. Een speculatieve verhaalwereld waarin de historie gemanipuleerd kan worden is zeer geschikt om het onafwendbare karakter van bepaalde mechanismen te laten zien. De boodschap, expliciet aangegeven, nodigt de lezer uit tot nadenken over wat diens eigen ideeën, symbolen en dromen zijn, maar ook over de actualiteit waarin dergelijke symbolen soms een irrationeel grote invloed hebben.
Elvis moet dood (Bo Balder, winnaar editie 2020)
Uit de titel en de eerste alinea's blijkt dat ook hier sprake is van een verhaalwereld waarin de realiteit een andere wending heeft genomen. Toch is het volstrekt anders dan Fragmenten en Witruimte. In een dystopisch Las Vegas beseft verteller Jesse Garon dat een normaal leven alleen mogelijk zal zijn als de veertig jaar eerder nét niet gestorven maar wederopgestane Presley wordt omgelegd. Het verhaal is in al zijn dystopische somberheid ronduit absurd, met slagregens van vallende kikkers en een verteller die voorwerpen uitbraakt zodra The King ter sprake komt. De stijl is sappig en recht voor zijn raap, passend bij een jonge vent die nog thuis woont bij zijn ma, een baantje heeft als 'kikkerruimer' en verder geen enkel toekomstperspectief heeft.
Dit verhaal gaat over hedendaags Amerika. De parallel wordt gelegd door middel van een breed palet aan referenties. Er zijn verwijzingen naar het leven van Elvis Presley (de naam van de verteller is die van Presleys doodgeboren tweelingbroer), de joods-christelijke religie (het Jezusverhaal maar ook de vlucht uit Egypte) en Star Trek (in de vorm van een episode uit 1967 waarin de bemanning van de Enterprise in een grimmig spiegeluniversum belandt). Bovenal zijn er toespelingen naar Donald Trump, voer voor de lezer die alert is op opvallende details of die zich gebeurtenissen herinnert zoals het Oekraïneschandaal, de 'flamingo-tweet' en de commotie rond het Schotse golfpark. Minder feitelijk aangeduid zijn de verwijzingen naar bredere maatschappelijke thema's in Amerika, zoals migratie en het gebrek aan toekomstperspectief van jongeren. Schokkend is het voorvalletje op de 'begraafplaats', dat meteen de nuance het verhaal binnenrijdt. Elvis, die de kenmerken van Trump, Jezus en een televisie-evangelist in zich verenigt, is niet de oorzaak van de gewetenloosheid en maatschappelijke verdeeldheid. Jesse Garons braakneigingen verdwijnen zodra Elvis in zijn nabijheid komt: The King blijkt een soort spiegeling van hemzelf te zijn, iets waar zijn naam al naar verwees. De afsluitende zin maakt duidelijk dat, hoewel het grimmige spiegeluniversum heeft plaatsgemaakt voor de realiteit zoals wij die nu kennen, het land niet wezenlijk anders is geworden.
Elvis moet dood is hiermee niet alleen een tijdgebonden verhaal over de Amerikaanse samenleving maar ook een bredere reflectie. Polarisatie leidt ertoe dat partijen in de samenleving elkaar over en weer de schuld geven, terwijl de oorzaken van sociale misère veel fundamenteler zijn. Dit verhaal moet het sterk hebben van lezers die het referentiekader herkennen of bereid zijn om dingen op te zoeken. Het vraagt vaardigheden die vaak ook nodig zijn bij het analyseren van poëzie. Deze complexiteit betekent wel dat elke lezer het verhaal op eigen wijze zal interpreteren.
Pake Pollok (Joost Uitdehaag, winnaar editie 2021)
Pake Pollok dateert merkbaar van na de uitbraak van corona in het voorjaar van 2020: er zijn verwijzingen naar virusangst, antibacteriële zakken en pandemieverzekeringen. Het is 'de epidemie' die de internetgiganten definitief aan de macht heeft gebracht. De verhaalwereld is een min of meer herkenbare stad Groningen, compleet met café Hooghoudt, poppodium Vera en het Groninger Museum - de laatste twee in vergaande staat van verval. Want dit verhaal laat een dystopisch Groningen zien. De 'Vijf A's' (Amazon, Apple, enzovoorts) hebben de samenleving volledig in de greep. Jonge professionals worden gedwongen wurgcontracten te accepteren, er is woningnood en het zorgstelsel is weggevaagd. Als reactie is er een anarchistische beweging op gang gekomen, geleid door de mysterieuze Pake Pollok die online de gevestigde orde omver probeert te werpen. Nic, druk met zijn afstudeerscriptie over Ferdinand Domela Nieuwenhuis, raakt betrokken bij deze strijd.
De verhaalwereld van Pake Pollok is qua techniek of wetmatigheden niet wezenlijk anders dan onze wereld, hoewel stad en studieproces erg twintigste-eeuws aanvoelen. Er zijn wat noodzakelijke futuristische elementen zoals levensechte hologrammen. De kern van de zaak is de parallel die wordt getrokken tussen (gevreesde) ontwikkelingen in onze tijd en de sociale wantoestanden in de negentiende eeuw. Nics bijdrage is dat hij de abstracte digitale 'code' die Pake Pollok eigenlijk is, helpt omzetten naar een sprekend en bewegend hologram van Domela Nieuwenhuis, compleet met 'felle, bezeten ogen' en Messias-bezieling, zodat diens strijd tegen de 'Vijf K's' de strijd tegen de moderne uitbuiting kunnen inspireren.
Het verhaal neemt de lezer via de gebeurtenissen mee in Nics ontwikkeling van intellectuele student tot voortvluchtige anarchist. Nevenpersonages, zoals de aan lager wal rakende Robin en de strijdlustige Christine, hebben vooral een aangeefrol. Pake Pollok is in zekere zin een allegorie: de dystopische verhaalwereld staat min of meer 1-op-1 symbool voor een toekomst vol commerciële uitbuiting. De personen van Domela Nieuwenhuis en Emmeline Pankhurst ondersteunen daarin de boodschap dat een moedige strijd tegen onrecht ook lange tijd nadien nog kan inspireren tot succesvol verzet. En passant wordt ook onderstreept dat het belangrijk is om de geschiedenis zorgvuldig én waarheidsgetrouw te bewaren.
Ontsnappingspoging (Johan Klein Haneveld, winnaar editie 2022)
Dit verhaal beschrijft een korte episode in het leven van Wout, inwoner van een nabije toekomst. Hij rijdt weg uit een stad waar hij blijkbaar boodschappen heeft gedaan en komt thuis, in een door hem zelf gefortificeerde hut. In deze toekomst worden mensen namelijk aanhoudend bestookt met reclame. Alleen in de hut weet Wout zich afgesloten van alle ongevraagde aanbiedingen en aansporingen. Tenminste: dat denkt hij.
Dit verhaal is uiterst compact. In 1.500 woorden beschrijft het exact en chronologisch wat Wout ervaart en denkt. De actie is minimaal. Over Wout als persoon horen we verder niets. De verhaalwereld is slechts summier beschreven. Hoe deze situatie van ongebreidelde reclameterreur technisch en juridisch heeft kunnen ontstaan is onduidelijk. Het verhaal is gesitueerd in de redelijk nabije toekomst, gezien de opmerking over Wouts 'ouderwetse benzineslurper', maar er wordt geen basis gegeven voor ontwikkelde technieken zoals het verwerken van reclame in drinkwater. De samenleving legt zich er blijkbaar bij neer. Alleen Wout probeert zich tegen de inmenging te beschermen en wordt prompt opgemerkt door 'de reclameraad' die het betreurt dat hij geen profijt kan hebben van aanbiedingen.
Door de compactheid, directheid en de focus op Wouts soms fysiek beschreven reacties heeft het verhaal een claustrofobisch effect. Vanwege de ontknoping kan het misschien het beste tot het subgenre horror worden gerekend. Het verhaal kan hoe dan ook primair worden gezien als een statement over de terreur van reclameboodschappen en, in bredere zin, over de machteloosheid van het individu daar waar het gaat om inbreuk van buitenaf.
Conclusie
Deze vijf winnende verhalen laten de diversiteit van het hedendaagse speculatieve genre zien. In alle gevallen is er sprake van reflectie op mens of maatschappij. Soms is hierbij sprake van gelaagdheid en wordt de lezer aangezet tot nadenken en tot het trekken van eigen conclusies over de bedoeling van het verhaal.
Ik zie wel een opvallende ontwikkeling. De oudere verhalen betreffen verhaalwerelden waarin de natuurwetten anders zijn dan de onze, terwijl de latere dystopische samenlevingen betreffen die duidelijk een spiegel zijn van onze eigen realiteit. In de thematiek is daarmee ook een verschuiving zichtbaar, van universele mechanismen in het menselijk denken (Fragmenten en Witruimte) naar schuldige machtsstructuren (Pake Pollok en Ontsnappingspoging), waarbij Elvis moet dood beide in zich verenigt. In het verlengde daarvan is de rol van actie om een tij te keren steeds sterker aanwezig, in de vorm van verzet of strijd (Elvis moet dood en Pake Pollok), hoewel verzet niet altijd effect sorteert (Ontsnappingspoging). Dit verloop reflecteert voor mijn gevoel de toename van polarisatie en pessimisme in de samenleving. Daarnaast zegt het misschien ook iets over de behoeften van lezers. De EdgeZero-verhalenwedstrijd bestaat uit een jurygedeelte (shortlist) en een uiteindelijke publieksverkiezing. Het lijkt erop dat de inhoudelijke boodschap van de verhalen een steeds belangrijker rol speelt voor de lezers die hun top drie opsturen.
Persoonlijke leesbeleving
Hieronder vertel ik wat deze verhalen met mij als lezer deden, want daar is fictie uiteindelijk toch voor bedoeld. Het bevestigt tevens hoe zeer het waarderen van een verhaal een subjectieve aangelegenheid is.
Fragmenten vind ik een pareltje, vanwege het sterke begin, de kracht van de verhaalwereld, de cyclische vorm, de subtiel verwerkte thematiek en wat ik verder hierboven heb genoemd. Het verhaal gaat over een onderwerp dat ik nooit bijster interessant vind (een liefdesrelatie) maar de sterke rol van de verhaalwereld maakt het voor mij nu interessant en ontroerend. Voor mij is dit met stip de beste van de vijf. Wat het verhaal zegt over 'ouder' en 'kind' in verschillende vormen neem ik zeker met me mee.
Elvis moet dood is een soort puzzel, met intrigerende details die je, voor je het weet, een halve avond op internet laten rondstruinen. Je vraagt je af hoe zoiets in een schrijvershoofd bij elkaar heeft kunnen komen: Elvis, de bijbelse plagen, Trump, Star Trek en al het andere. Ik vind het verhaal erg knap maar ik zou hem niet meenemen naar een onbewoond eiland, zogezeid. Daar is hij me iets te steriel voor, te zeer een intellectuele uitdaging, hoe sappig en beeldend ook verteld. Ik krijg er een sense of wonder bij maar voel me niet betrokken.
Witruimte heeft die ongemakkelijke 'uitlegdump' aan het einde. Wat het einde tevens sterk laat voelen is dat dit verhaal onderdeel uitmaakt van een groter verhalenuniversum van de schrijver. In tegenstelling tot Witruimte is Pake Pollok strak van begin tot einde én autonoom. Alles wordt daar gedragen door de setting en de actie. Toch vind ik Witruimte fijner dan Pake Pollok. Dat heeft alles te maken met de thematiek. Ik houd van verhalen die me laten nadenken over mijn eigen denken en die nuance in mijn wereldbeeld brengen. Pake Pollok daarentegen werkt ietwat op mijn allergie. Wat dit verhaal eigenlijk zegt is dat we het verleden tot leven moeten roepen om problemen in de moderne tijd tegen te gaan. Ik ben iemand die ons (miljoenen jaren oude) verleden juist ziet als een grote veroorzaker van problemen in de moderne tijd, dus zo'n strekking roept irritatie bij me op, zeker als de in de nabije toekomst gesitueerde verhaaltijd zo gedateerd en daarmee 'oneerlijk' wordt afgeschilderd.
Bij Ontsnappingspoging waardeer ik het claustrofobische. De frustratie over reclameterreur kan ik zeker herkennen, al is de verhaalwereld zelfs in speculatief opzicht niet geloofwaardig. (De AVG maakt deze verhaalwereld onmogelijk, om maar wat te noemen.) Bij het lezen heb ik me even afgevraagd of Wouts beleving een strikt persoonlijke zou kunnen zijn, eentje die misschien iets zegt over zijn geestestoestand. Dit is tenslotte iemand die zich terugtrekt in een met lood betimmerde hut. Het deed mij toch even denken aan mensen die hun huis behangen met aluminiumfolie omdat ze bang zijn voor straling die op hen losgelaten wordt. Voor zover ik het verhaal goed begrijp is dit niet aan de orde, maar voor mij had het verhaal juist meer zeggingskracht gekregen als er twijfels gezaaid waren. De boodschap is nu: 'Het is krankzinnig'. De boodschap had kunnen zijn: 'Ben ik wel normaal dat ik dit krankzinnig vind?' Dat had mij als lezer meer uitgedaagd en geprikkeld.
Verantwoording
Fragmenten (Sophia Drenth).
Werd 2e in een LS-Elfia-wedstrijd met het thema 'Tijd en ruimte', werd opnieuw ingezonden voor Fantastels 2017 onder de titel Ontmoetingen en werd daar 4e.
Te lezen op: http://www.edge-zero.com/fragmenten-sophia-drenth/
Over hoe de schrijver tot het schrijven van dit verhaal kwam: https://www.sophiadrenth.com/persoonlijk/de-zwerftocht-van-een-verhaal (9 april 2018)
Reflecties van de schrijver op het verhaal: https://www.sophiadrenth.com/persoonlijk/fragmenten-wint-edge-zero (15 december 2018). De schrijver over personages in haar verhalen: https://www.fictera.nl/2022/11/gidsen-in-de-mist/ (28 november 2022)
Witruimte (Jasper Polane)
Werd 38e bij Fantastels 2017 en werd aansluitend gepubliceerd in Ganymedes 18.
Te lezen op: http://www.edge-zero.com/witruimte-jasper-polane/
Een toelichting van de schrijver op de verhaalwereld en over thematiek in zijn verhalen: https://www.fantasize.nl/actueel/interview-met-jasper-polane-deel-1/ (29 november 2022)
Elvis moet dood (Bo Balder)
Online gepubliceerd op https://edge-01.firebaseapp.com/story/9/De-King-Moet-Dood (zonder datum), onder de titel The King moet dood.
Ook te lezen op: http://www.edge-zero.com/elvis-moet-dood-bo-balder/
De schrijver over thematiek in haar verhalen: https://www.boukjebalder.nl/ (verschillende interviews)
Pake Pollok (Joost Uitdehaag)
Betrof een inzending voor een LS-Castlefest-wedstrijd zonder thema.
Te lezen op: http://www.edge-zero.com/pake-pollok-joost-uitdehaag/
Opmerkingen van de schrijver over het verhaal zijn te vinden op https://www.joostuitdehaag.nl/
Ontsnappingspoging (Johan Klein Haneveld)
Gepubliceerd op Twist in mei 2021 (https://www.hostwriters.nl/TWIST/TWIST2/mobile/index.html)
Ook te lezen op: http://www.edge-zero.com/ontsnappingspoging-johan-klein-haneveld/
Opmerkingen van de schrijver over het verhaal zijn te vinden op https://johankleinhaneveld.blogspot.com/
