Schrijfster probeert de vaders de kop in te rammen

De vermaledijde vaders van Monika van Paemel (1945) verscheen eerder in 1985 en ontving in België een aantal prijzen. Uitgeverij Querido bracht in maart 2021 de roman opnieuw uit en stak het in een moderner jasje: een vrouwenfiguur omringd door vliegtuigen. De lezer zou, zo hij wil, daarin gevechtsvliegtuigen kunnen zien. Strijd is namelijk het allerbelangrijkste thema van de roman. Voor Pamela, hierna Pam, begon dat al bij haar geboorte: moeder en dochter vochten om het hardst wie er levend uit de strijd zou komen. Pams moeder zou haar daarna niet zoenen en negeert haar verder. Pams vader wil alleen zonen. Dus wordt Pam geparkeerd bij de grootmoeder (en de ongetrouwde ooms en tantes) op het platteland, waar zij al gauw een voorliefde voor het buitenleven en afkeer voor de stad ontwikkelt. Doorheen het hele boek worden tegenstellingen flink aangezet en uitvergroot.

Overal wordt gestreden: strijd tussen Pam en haar vader, strijd tussen vaders en dochters, tussen mannen en vrouwen, tussen volkeren. De oorlogen van de twintigste eeuw vormen een belangrijk onderdeel van deze roman. Haar familie weet er alles van: opa was een belangrijke verzetsheld in de Eerste Wereldoorlog, Pams vader echter vocht aan de ‘verkeerde’ kant, voor de Duitsers tegen de Russen. In het vierde hoofdstuk zoomt Van Paemel in op een traumatische gebeurtenis in de Vlaamse geschiedenis: ze beschrijft de gruwelijkheden en de massamoord tijdens de Tweede Wereldoorlog in het dorpje Vinkt in Vlaanderen.

Hier maar ook elders in de roman hanteert de schrijfster een stijl die zich het best laat omschrijven als ‘een op zijn tegenstander inbeukende bokser’: zinnen worden steeds korter, verliezen onderwerp of persoonsvorm, bevatten ten slotte slechts een enkel woord. Deze manier van schrijven, alsof er vuistslagen uitgedeeld worden, treffen we ook aan waar Pamela van leer trekt tegen haar vader, wat bepaald niet zachtzinnig gebeurt:

'Men kan zich met wolven geen medelijden veroorloven.'

Vaak ook zoekt men naar de logica in de associatieve aaneenrijging van zinnen:

'Onbuigzame vaders die hun zonen de kop in rammen. Vrome moeders die suf gebaard in het kraambed verbloeden. Heilige natuurwetten. Gehoorzame dochters. Kleinseminaries met priester-dichters. Schrijvers op hun Lijsternest. Lenteleven.'

Soms kan dit enkele bladzijden zo doorgaan. Hierdoor wordt het lezen zeer bemoeilijkt. Dat de schrijfster zonder aankondiging vooraf een wisseling van plaats, tijd, ruimte, personage of vertelperspectief laat plaatsvinden midden in een hoofdstuk of zin, maakt het niet eenvoudiger! Zij moet niets hebben van een lineaire verhaalstructuur, chaos is wat zij nastreeft.

Natuurlijk lezen we ook prachtige, bijna poëtische zinnen die het leesplezier weer terugbrengen:

'Droomde vannacht dat de stoelen door de kamers renden, op de tenen van hun poten, een beetje als balletmeisjes die giechelend achter het doek wegvluchten.'

Evenals de uitstekend uitgewerkte personages, zoals de grootmoeder en tante Elisabeth, en de diepgaande behandeling van de thema’s strijd tegenover liefde, jeugd tegenover ouderdom, en het niet meer kunnen praten van Pams vader nadat hij per ongeluk het scherp bijtende vitriool gedronken heeft tegenover de vlijmscherpe, bijtende tirade van Pamela aan het adres van haar vader en alle vaders/heren. En het bijna ontroerende laatste, vijfde hoofdstuk, waarin Pam, zesenzeventig jaar nu, haar memoires probeert te schrijven, wat niet zonder slag of stoot gaat.

De vermaledijde vaders laat zich niet gemakkelijk lezen! Maar de lezer die een tweede keer de strijd durft aan te binden met de ‘gebenedijde’ taal van Van Paemel, zal ongetwijfeld nog veel moois ontdekken in deze roman.

Wie nog niet moe gestreden is, leze ook Weduwenspek (2013). Daarin behandelt Van Paemel in mooi proza de thema’s strijd tussen man en vrouw, schuld en schaamtegevoel, woede en verdriet, ook weer zonder zwaar op de hand te worden. En waar dit wel dreigt te gebeuren is er weer een schitterende woordenstrijd waarin de echtelieden keihard naar elkaar uithalen.