Gesloten als een mossel

Ze wilde niet al te zichtbaar zijn en deed haar parelmoeren schelp slechts op een kiertje open om vers water en voedsel tot zich te nemen.

De voyeur, in november 2019 verschenen bij Cossee, is een roman waarin het levensverhaal van een vrouw wordt gekoppeld aan een donkere episode uit de geschiedenis van Frankrijk. De mooie vertaling is van Prescilla van Zoest. Ariejan Korteweg schreef een nuttig nawoord.  

Rond 1960 probeert Algerije zich te bevrijden van Frankrijk, dat zich in de onafhankelijkheidsoorlog die daarop volgt niet van zijn beste kant laat zien. Parijse studenten steunen de Algerijnse vrijheidsstrijders en roepen jongeren op dienstplicht te weigeren. Er vinden terroristische aanslagen plaats.
Christophe Boltanski (1962) tracht te achterhalen welke rol zijn moeder daarbij gespeeld heeft. En of die rol verantwoordelijk is voor haar kluizenaarsbestaan en paranoïde manier van leven. Om zowel de journalistieke als de persoonlijke kant van het verhaal recht te doen heeft de schrijver de roman opgesplitst in twee, elkaar afwisselende "hoofd"-verhaallijnen. Een verhaallijn waarin een alwetende verteller verslag doet van de Algerijnse strijd voor onafhankelijkheid en de bewegingen van het groepje studenten nauwlettend in de gaten houdt. Deze lijn raakt steeds meer verstrengeld met de tweede verhaallijn van de speurtocht van de zoon. Het persoonlijke relaas van Christophe biedt een mooi contrast met de afstandelijkheid van de alwetende verteller. De spanning blijft lange tijd hoog omdat de lezer wel sterke vermoedens heeft maar net als de zoon geen absolute duidelijkheid krijgt.  

Al tijdens zijn jeugd sloot zijn moeder zich af voor de buitenwereld, ze barricadeerde de ramen met dikke dekens. 'Ze had zich langzaam maar zeker uit de wereld teruggetrokken. Ze leefde in een bijna compleet isolement. Opgesloten. Achter slot en grendel. (…) een liefhebbende moeder maar gesloten voor het kind dat ik was.'
Een verhaallijn die in het begin voor verwarring én extra spanning zorgt, is die van de crimi’s. Bij het leeghalen van zijn moeders appartement vindt de zoon talloze schriftjes. Het meeste gooit hij weg maar de laatste tien schriftjes plus een map bewaart hij uit nieuwsgierigheid. Zijn moeder blijkt een begenadigd schrijfster van spannende verhalen die geen van alle afgemaakt zijn. Een van die verhalen gaat over een man die met een verrekijker talloze vrouwen begluurt. Werd zijn moeder in de gaten gehouden? Of was zij degene die anderen in de gaten hield? Waarom gaf zij een privédetective de opdracht onderzoek te doen naar een buurman?
Wie de zoon ook spreekt, niemand van haar vroegere vrienden of buren maakt hem wijzer. Iedereen heeft zijn geheugen “gewist”. Net zo min als hij van zijn moeder iets los kreeg over haar leven voor zijn geboorte, levert ook zijn speurwerk na haar dood weinig met zekerheid op.  

Boltanski kiest zijn woorden zeer zorgvuldig. Opvallend is het gebruik van beelden en vergelijkingen, scherp en mooi geformuleerd; de lezer hoeft slechts zijn ogen te sluiten om het tafereel voor zich te zien: 'Ik denk dat ik haar eigenlijk altijd zo gekend heb. Tientallen jaren tussen de lakens, liggend op haar rug, buik of zij, alle mogelijke varianten van de horizontale houding werden uitgeprobeerd, behalve kruipen misschien. Vastgenageld aan de grond. Alsof haar tengere lijf tonnen woog, of gehoorzaamde aan een eigen wet van aantrekking, een verdubbelde zwaartekracht. Al toen ik klein was kon ze hele dagen in bed blijven liggen.'
Even mooi en bijzonder zijn de gedachtegangen van de zoon. Wanneer hij na zijn moeders dood haar zwaar bevuilde appartement betreedt, denkt hij: 'Ik bezocht de plaats delict van een misdaad waaraan ik medeplichtig was. Niet mijn sporen zouden me als schuldige kunnen aanwijzen maar de afwezigheid ervan. Schuldig aan het niet verlenen van hulp aan iemand in nood. Bij verstek veroordeeld.'
Boltanski heeft als journalist vele publicaties op zijn naam staan. Zijn debuutroman De schuilplaats (2016) won belangrijke Franse prijzen. Met zijn tweede roman De Voyeur laat hij opnieuw zien wat bundeling van journalistieke en literaire kwaliteiten vermag.