Zou Zeus zijn geliefde, de mooie Europa, nog wel herkennen?

‘Kan op dit continent met zestig talen en veertig landen, met elk een eigen cultuur en een eigen geschiedenis, ooit iets als een Europese identiteit ontstaan? De Europese pioniers koesterden oprecht die hoop.’  

Geert Mak (1946) weet wel beter. Na het lezen van Grote verwachtingen. In Europa 1999-2019, verschenen in november 2019 bij Atlas Contact, zal iedereen het met hem eens zijn.  

Vijftien jaar na het verschijnen van In Europa (2004) neemt journalist en schrijver Geert Mak de lezer opnieuw mee op ‘rondreis’, de draad opnemend waar In Europa eindigde, in 1999. Gedurende dat hele jaar trok Mak door Europese landen om te onderzoeken hoe het continent erbij lag aan het eind van het millennium, terwijl hij elke dag een stukje schreef voor NRC Handelsblad.  

In veertien hoofdstukken schetst Mak de ontwikkelingen in Europa, waarbij hij veel informatie geeft zonder langdradig of saai te worden. Bij vrijwel alle onderwerpen die puur rationeel, nuchter en objectief besproken zouden kunnen worden – de financiële wereld, de bankencrisis, de terroristische aanslagen of de migratiegolven – gaat Mak ook in op de emotionele kant van het verhaal. Het persoonlijke relaas van ex-bankmedewerker Steven, de Poolse Jodin Anna, het vluchtelingenkind Aydin Soei in Kopenhagen en de gesprekken van Mak met bevriende, buitenlandse journalisten, laten de lezer niet onberoerd.  

Schrijvend over de inrichting en het functioneren van Europa (de ‘spitzenkandidaten’, de achterkamertjespolitiek, het gebrek aan democratie) kan de auteur zijn woede nauwelijks bedwingen:  

‘Over het menu van het diner van de regeringsleiders was alles bekend, we wisten zelfs wat voor toetje ze kregen voorgeschoteld, maar over de kandidaten en hun visie op Europa wisten we helemaal niets. Opeens waren er besluiten, niets of niemand die er nog iets aan kon doen. Het was alsof er, op Europees niveau, sinds het Weens Congres van 1815 niets was veranderd.’  

Van de noordelijkste ijsvrije haven van Europa, Kirkenes, op nauwelijks vijftig kilometer van de Russische grens, waar de burgemeester ‘elke week wel een Chinese delegatie op bezoek’ krijgt, naar de meest zuidelijk gelegen eilanden waar de bootvluchtelingen levend aankomen of dood aanspoelen, van oost naar west; geen land of onderwerp blijft onbesproken. De afgebakende hoofdstukken maken het mogelijk het boek even terzijde te leggen om het besprokene te laten bezinken. Wat soms wenselijk is, wanneer men leest over toenemend antisemitisme en populisme, gebrek aan solidariteit of het herschrijven van de eigen geschiedenis (in Polen).  

Mak is een meester in het overdragen van kennis; hij doet dat in verzorgd proza, met aardige anekdotes en citaten. Bijvoorbeeld over het dreigen van de Britten met vertrek uit Europa: ‘Hoe overtuig je een kamer vol mensen met je hand al op de deurknop?’ zei Herman van Rompuy tijdens een toespraak in Londen.  

Af en toe verzucht Mak dat hij de slimme geschiedenisstudent van 2069 benijdt omdat geschiedschrijving afstand in tijd nodig heeft. Een tijdperk beschrijven waarin processen als de Brexit of migratie nog in volle gang zijn, waarin men van situaties en ontwikkelingen niet kan voorspellen wat de gevolgen zijn – een tijdperk waar wij nog midden in staan – is niet eenvoudig! Ondanks dat hij over weinig positieve zaken spreekt (‘Een vrolijk verhaal wordt het niet, vrees ik’) verdient Mak dan ook alle lof voor dit boek over de eerste twintig jaar van ‘ons’ Europa, van de mensen die er nog volop aan deelnemen.  

Daarom is dit boek aangrijpend; omdat we over ons zelf lezen en tegelijkertijd dit leven aan het leven zijn. De ruim vijfhonderd pagina’s boeiende tekst wordt gecomplementeerd met landkaarten, een verantwoording, een uitgebreide lijst van literatuur en andere bronnen, en een namenregister. De verwachtingen die men twintig jaar geleden overal in Europa had mogen dan grotendeels niet zijn uitgekomen, de verwachting dat Mak weer een meesterwerk toevoegt aan zijn toch al indrukwekkend oeuvre, is wél uitgekomen. De lezer wordt zeker niet teleurgesteld.