Hoe verstikkende grenzen te doorbreken

Met haar melancholische werk was Tezer Özlü (1943-1986) een herkenbare stem in de Turkse literatuur. Ze onderzocht de grenzen van mentale gezondheid, vervreemding en de onderdrukking van vrouwen. Ondanks haar korte leven – ze stierf op 43-jarige leeftijd aan borstkanker – liet ze een blijvende indruk achter. Haar bekendste titel, de roman De kille nachten van de jeugd (1980), is in het Nederlands vertaald door Hanneke van der Heijden.

Het verhaal begint op het afgelegen Turkse platteland in de jaren veertig en de vroege jaren vijftig van de vorige eeuw, waar een jonge, naamloze verteller opgroeit in een streng militaristisch gezin. Gebonden aan de strenge normen van haar opvoeding, zit ze gevangen in een wereld van emotionele onderdrukking. De oudere vrouwen om haar heen boezemen haar zowel fascinatie als afschuw in. Haar moeder lijkt zich zonder verzet te schikken in een leven van liefdeloze toewijding, terwijl haar grootmoeder zich volledig opoffert voor haar volwassen zoon. Deze verstikkende omgeving drijft haar tot een zelfmoordpoging op jonge leeftijd. Uit wanhoop en als verwoede poging tot verzet, een manier om te ontsnappen aan de uitzichtloze toekomst waarin ze zichzelf niet ziet bestaan, gekluisterd aan dezelfde routines die haar voorouders gevangen hielden.

Deze innerlijke strijd roept Özlü zonder verzachtende woorden op. Ze schetst een vrouw die vecht voor vrijheid in een vijandige wereld, en die alles in twijfel trekt:

Die herfsten, winters, lentes en zomers zijn we nog kinderen. En toch is het geen kinderlijke blijdschap die we in ons binnenste voelen, maar een vreemd ongenoegen, iets wat ons bedrukt. […] Het leven wordt voor ons neergezet als een vreemd element dat nu enkel begrepen en verstaan dient te worden, maar waarvan het beleven, het afdalen in de realiteit, is uitgesteld tot later jaren. Zoiets als de wereldbol die tijdens de aardrijkskundelessen de klas in wordt gehaald. Niemand heeft het erover dat het seizoen, de dagen en de nachten die we nu meemaken, dat die het leven zelf zijn. Wij bereiden ons de hele tijd voor op een voortdurend beleden overtuiging. Op wat eigenlijk?

Haar herinneringen vervloeien met haar huidige leven. Het verhaal krijgt daardoor een rusteloze, versnipperde structuur. De eentonigheid van schoolgebeden wordt af en toe doorbroken door momenten van opstandigheid – seksuele experimenten met haar zus en nichtjes, vluchtige uitbarstingen van vrijheid en verlangen. Maar de belofte van bevrijding vervaagt snel, verstoord door de dreiging van een toekomst waarin relaties met mannen zich aandienen als een nieuwe vorm van onderdrukking:

De stroom van mijn gedachten gaat sneller. Hij is in Parijs. Zonder hem is alles mooier. Hij zal terugkomen. En zijn eigen neerslachtigheid, zijn ontevreden blik op de wereld zullen opgaan in die stroom. Hij moet in Parijs blijven. En als hij toch komt, leeft hij maar zonder mij. Dit heeft niks te maken met vriendschap, met een huwelijk, met genegenheid.

Net als Özlü zelf keert de verteller eind jaren zestig en begin jaren zeventig terug naar Istanboel. Daar brengt ze vijf lange jaren door in een psychiatrisch ziekenhuis, waar ze fysiek en seksueel wordt misbruikt door verpleegkundigen en artsen. Özlü’s werk ontstond in een tijd van politieke turbulentie, toen veel van haar Turkse collega’s zich richtten op fictie die het regime openlijk bekritiseerde. In haar roman is de nasleep van de militaire coup van 1971 slechts een vage achtergrond, maar de wrede behandelingen in het ziekenhuis lijken de martelingen en repressie van die tijd te weerspiegelen.

In het grootste deel van Özlü’s roman heerst een melancholische sfeer, die sporadisch wordt onderbroken door uitbarstingen van vreugde of wanhoop. Er is echter permanent een onderhuidse rebellie die overgaat in aarzelend optimisme. Uiteindelijk vindt de verteller een manier om zich te bevrijden van haar verstikkende verleden. Het verhaal is soms hartverscheurend en poëtisch, soms bijna banaal – vooral in de seksuele scènes – maar altijd boeiend en nergens sentimenteel. De verteller biedt een scherpe, klinische blik op haar emoties, zodat ze nooit wegzinkt in zelfmedelijden, maar vastberaden haar weg naar bevrijding zoekt en vindt.