Documentaire-roman

W.G. Sebald werd in 1944 geboren in het Zuid-Duitse dorpje Wertach. Hij studeerde taal- en letterkunde en woonde vanaf 1970 in Norwich, waar hij werkzaam was als hoogleraar Europese literatuur. Sebalds werk werd in verschillende landen bekroond met literaire prijzen, waaronder de Los Angeles Time Book Prize for Fiction en de Heinrich-Heine-Preis. Zelf kwam de schrijver in 2001 om in een auto-ongeluk.

Austerlitz is waarschijnlijk het bekendste werk van Sebald. Oorspronkelijk verscheen de roman in 2001, en werd in 2003 vertaald naar het Nederlands door Ria van Hengel. Deze vertaling werd in 2019 opnieuw uitgegeven ter ere van het 75-jarige bestaan van uitgeverij De Bezige Bij. Ook de debuutroman Duizelingen en de boeken De ringen van Saturnus en De Emigrés kregen voor deze gelegenheid een nieuw jasje.

Hoofdpersonage Austerlitz wordt op vierjarige leeftijd op een kindertransport van Praag naar Engeland gezet en daar geadopteerd. Pas laat in zijn leven gaat Austerlitz op zoek naar zijn verleden. In Praag, maar ook in Theresienstadt, waar zijn moeder tijdens de oorlog heeft gezeten, en in de andere Europese landen op zoek naar zijn vader. Het ik-personage ontmoet Austerlitz op verschillende plekken en luistert naar zijn levensverhaal.

Austerlitz is van de vier boeken het beste herkenbaar als een roman en daarmee ook het meest toegankelijk. Hoewel de raamvertelling over het leven van Austerlitz nog steeds meer een aaneenrijging is van associatieve beschrijvingen van plaatsen en objecten – zoals we van Sebald gewend zijn – en er dus geen duidelijk plot is zoals men van een ‘klassieke’ roman verwacht, vertelt Austerlitz wel degelijk een verhaal. Het geheel wordt gevormd door een zoektocht naar het verleden.

‘[…], trekt de duisternis niet op maar wordt ze dieper bij de gedachte hoe weinig wij kunnen vasthouden, wat er allemaal voortdurend in vergetelheid raakt, met elk uitgedoofd leven, hoe de wereld zich als het ware vanzelf leegmaakt doordat de verhalen die kleven aan de talloze plaatsen en voorwerpen die zelf geen vermogen tot herinnering hebben, nooit door iemand worden gehoord, opgetekend of doorverteld, […].’

Een thema dat de lezers van Sebald niet vreemd in de oren zal klinken. Evenals het andere grote thema dat ook in Austerlitz weer een belangrijke rol speelt: herinneringen. Herinneringen in combinatie met reizen én in combinatie met de kunsten; voornamelijk fotografie en architectuur zijn prominent aanwezig in deze roman.

‘Bij mijn fotografische werk was ik altijd bijzonder geboeid door het moment waarop je op het belichte papier de schaduw van de werkelijkheid als het ware uit het niets tevoorschijn ziet komen, net zoals herinneringen, zei Austerlitz, die immers ook midden in de nacht in ons opduiken en zo snel weer verduisteren voor degene die ze wil vasthouden – vergelijkbaar met een foto die je te lang in de ontwikkelaar laat liggen.’

Net als in zijn andere werken maakt Sebald gebruik van fotomateriaal om zijn verhaal te ondersteunen. Dat geeft ook deze roman de documentaire-achtige sfeer die doet denken aan een non-fictieboek. Austerlitz is wederom een Europees reisverhaal, vol van geschiedenis, deze keer met name de Tweede Wereldoorlog en gevuld met associatieve beschrijvingen die het verhaal van Austerlitz onderbreken en tegelijk levendig maken.

Wie het opnieuw uitgegeven oeuvre van Sebald leest, kan niet anders dan talloze overeenkomsten tussen de verschillende boeken opmerken – zowel qua stijl als qua thematiek. Sebald neemt je mee naar een andere wereld, naar andere plaatsen én tijden. Als lezer verlies je jezelf in de talloze beschrijvingen, van plekken in Europa en daarbuiten, soms aan de hand van foto’s. Een oeuvre dat niet bestaat uit romans, maar uit een geheel eigen genre dat het midden houdt tussen geschiedschrijving, biografie, reisverhaal en fictie.