Meer dan geschiedschrijving

W.G. Sebald werd in 1944 geboren in het Zuid-Duitse dorpje Wertach. Hij studeerde taal- en letterkunde en woonde vanaf 1970 in Norwich, waar hij werkzaam was als hoogleraar Europese literatuur. Sebalds werk werd in verschillende landen bekroond met literaire prijzen, waaronder de Los Angeles Time Book Prize for Fiction en de Heinrich-Heine-Preis. Zelf kwam de schrijver in 2001 om het leven door een auto-ongeluk.

De ringen van Saturnus verscheen oorspronkelijk in 1995 en werd in 2007 door Ria van Hengel naar het Nederlands vertaald. Deze vertaling werd in 2019 opnieuw uitgegeven ter ere van het 75-jarige bestaan van uitgeverij De Bezige Bij. Ook Sebalds debuutroman Duizelingen en de boeken De emigrés en Austerlitz kregen bij deze gelegenheid een nieuw jasje.

Een naamloze man doorkruist wandelend het graafschap Suffolk aan de Engelse oostkust. Net als in zijn debuut Duizelingen wordt het verhaal ondersteund door fotomateriaal, wat het geheel een non-fictieve uitstraling geeft. De verteller grijpt zijn reis aan om te verhalen over het verleden, waarbij hij bekende en minder bekende historische figuren opvoert als personages. Hij vertelt hun verhalen over vroegere tijden, wat veel beschrijvingen van levens, locaties en kunstwerken oplevert. Elk van de tien verschillende hoofdstukken zou los gelezen kunnen worden.

De nadruk ligt vooral op de vergane glorie van de omgeving en daarmee op het verleden, zowel in de natuur en het landschap zelf (waaronder ook de gebouwen), maar ook wat betreft de lokale cultuur en de (inter)nationale geschiedenis. Het verleden van Europa krijgt hierin eveneens een plaats; grote gebeurtenissen en oorlogen komen aan bod. Het gaat dan vooral om verwoestingen, zowel binnen Europa als daarbuiten. De verteller spreekt over Nederland, België, Duitsland, Polen en Groot-Brittannië, maar bijvoorbeeld ook over Congo, China en andere overzeese gebieden die te lijden hebben gehad onder de expansiedrift van de Europeanen in vroegere tijden.

‘Inderdaad bestaat er in België tot op de huidige dag een bijzonder soort lelijkheid, die door de periode van ongeremde uitbuiting van de Kongolese kolonie is gevormd en zich manifesteert in de macabere sfeer van bepaalde salons en in een opvallende mismaaktheid van de bevolking, zoals je die elders maar zelden aantreft.’

Meer nog dan Duizelingen kenmerkt De ringen van Saturnus zich door een associatieve schrijfstijl die maakt dat het werk van Sebald de lezer gemakkelijk meeneemt op zijn reizen. Een detail in de wandelreis of het landschap leidt tot een nieuwe anekdote van de verteller en zo verder. Het is niet de stream-of-consciousness in stijl zoals we die bij James Joyce zien, maar het is zeker een gedachtestroom die het verhaal vormgeeft.

Ook laat Sebald zich inspireren door geschriften en literatuur. De intertekstualiteit is groot, bijvoorbeeld in het vijfde deel, waarin een grote rol is weggelegd voor Heart of Darkness van Joseph Conrad. Geschiedschrijving en de problemen die dit inherent in zich draagt, heeft Sebalds verdere speciale aandacht in deze roman.

‘Dat is dus, denk je, terwijl je langzaam rondloopt, de kunst van het afbeelden der geschiedenis. Het berust op een vervalsing van het perspectief. Wij, de overlevenden, zien alles van bovenaf, zien alles tegelijk en weten desondanks niet hoe het geweest is.’

Is De ringen van Saturnus dan een historische roman? Het boek is meer dan dat. Net als in zijn debuut zoekt Sebald zijn eigen vorm. Een vorm die zich niet laat definiëren en zich ophoudt tussen documentaire, reisverslag, dagboek, geschiedschrijving en herinnering. Sebald neemt de lezer mee op een nieuwe historische reis en overlaadt de lezer met interessante feiten en indringende verhalen die de lezer aan het denken zetten over zowel het verleden als het heden.