De kwetsbaarheid van de mens, gefileerd in optima forma

Schemering speelt zich vermoedelijk ergens in Rusland af aan het begin van de twintigste eeuw. Het leven van de bewoners in een fictief dorp wordt beteugeld door de slecht toegankelijke diepbesneeuwde wegen, bossen, berglandschappen en dichtgevroren rivieren en meren.

Hoe kunnen haat en discriminatie heimelijk en sluipend tot volle wasdom groeien als men bij de onnadenkende mens de juiste psychologische trucs weet uit te halen, de juiste snaar weet te raken? Philippe Claudel laat er in dit meesterwerk geen twijfel over bestaan.
Ging het in zijn eerdere Het verslag van Brodeck om de meedogenloze jacht op Joden en de tomeloze haat jegens deze bevolkingsgroep, in Schemering zijn de moslims de dupe. Claudels opzet en vurige vastleggingen bevatten zowel een uitleg als een waarschuwing: de menselijke natuur verandert niet, de massa volgt. De auteur fileert de kwetsbaarheid en de domheid van de mens in optima forma, geeft aan hoe met de juiste nauwelijks merkbare beïnvloeding een kwaadaardig spel met de menselijke geest wordt gespeeld. De wat grotesk en kolderiek neergezette personages maken de dienst uit met hun onbezonnen houding en quasi morele overtuigingen, maar ze werken ondertussen langzaam naar een verschrikkelijk en uiterst wreed doel toe. Gebrek aan mensenkennis kun je deze figuren niet eens verwijten, want ze bespelen op gewiekste wijze de menselijke geest, met als doel wel of niet bewuste geestelijke chantage.
Dit psychologische spanningsveld voel je gedurende het gehele boek. De langzame opbouw en het taalgebruik zijn stilistisch van hoog niveau, net als de bij gelegenheid ironische ondertoon waarmee de personages stuk voor stuk treffend worden beschreven. Maar een beetje lezer laat zich niet foppen door wat koddigheid en voelt het vileine. Dat weet Claudel ook wel.

Twee boeken van dezelfde auteur met elkaar vergelijken is meestal onwenselijk, maar hier ontkom je er niet aan. Het verschil met Claudels eerdere Het verslag van Brodeck is dat daar de kracht van de eenling centraal staat. In Schemering is het de kracht van de massa, ontstaan door slinkse en haatdragende invloeden van buitenaf. Claudels duidingen zijn echter onmiskenbaar dezelfde: het uitsluiten van groepen door haatzaaien, geweldplegingen, intimidaties en het slachtofferen van een minderheid. Ze zijn van alle tijden.

Bij het lezen van dit soort verhalen is de emotie lastig meetbaar, maar hier sijpelt zij langzaamaan door tot in je botten. Claudel blinkt uit in dit angstaanjagende en onheilspellende verhaal met die gruwelijke ondertoon. Juist nu actueel omdat verleden heden lijkt te worden en we in dit heden weer lijken terug te grijpen naar het verleden. Niet eenvoudig en zeker niet wenselijk. Lees en leer.


(*) https://www.hebban.nl/recensie/robert-van-der-meiren-over-schemering