Verwrongen verhoudingen en verraad

Iedereen houdt wanhopig van een ander
Ondris, een rijke boerenzoon uit Hongarije, houdt intens van zijn vrouw Jadvica. Hij doet wanhopige pogingen om haar te bereiken maar zij houdt hem steeds opnieuw op afstand. Ze onthoudt hem de intimiteit waar hij naar verlangt en wil niet uitleggen waarom. In zijn dagboek beklaagt hij zijn nood hierover en wij lezen dit mee. Hij had het dagboek gekocht op de dag voor zijn bruiloft in 1915 om de glorie van zijn huwelijk in op te tekenen. Dat liep anders.

Als Ondris in 1937 overlijdt, begint Jadviga in het dagboek te schrijven. Ze is de dochter van de vrouw met wie Ondris' vader eigenlijk had willen trouwen, maar dit niet kon omdat zijn familie dat niet toestond. Als Jadvica's ouders overlijden in het eerste jaar na haar geboorte, neemt Ondris' vader de zorg voor haar op zich.
Jadviga houdt van hem en wil haar leven met met hem delen, ook al is het veel ouder dan zij en gedraagt hij zich meer als haar vader. Tegelijk valt ze voor een charlatan, Franzi, met wie ze gedurende haar huwelijk met Ondris een affaire heeft. Ze vindt het vreselijk, maar ze blijft naar hem toegetrokken worden. Als Ondris' vader overlijdt, krijgt ze een band met Ondris en geeft hem maar haar ja-woord.

Er ontstaat een moeizaam huwelijk met een paar schaarse mooie periodes. Tijdens een van deze periodes wordt de oudste zoon verwekt. Dat is een stralend moment in het leven van Ondris en Jadviga. Maar het dwingende verlangen van Ondris beklemt haar en ze trekt zich steeds meer van hem terug. Ze blijft Franzi zien en als ze voor de tweede keer zwanger raakt, weten Ondris en zij allebei dat dit niet zijn kind is. Ondris verlaat het huis en gaat in de beheerderswoning wonen. Hij is er klaar mee.

Pas als Ondris er niet meer is, kan ze hem in het dagboek haar gevoelens van schaamte en strijd in het dagboek vertellen. Ze probeert met terugwerkende kracht de relatie te redden.

Ondris' vader trouwde met een vrouw die wel binnen de statuseisen van zijn familie viel, maar zij weet dat hij van die andere vrouw houdt. Ze is hier wrokkig over. Zeker als na zijn dood blijkt dat hij een groot deel van zijn vermogen aan Jadviga heeft nagelaten. Zij is een harde, bittere, vulgaire vrouw die ruzie maakt en gewelddadig is tegen haar personeel. Ze maakt Ondris en Jadviga regelmatig het leven zuur. Zij hield meer van haar jong overleden dochter dan van Ondris en hij weet dat.

Dit verhaal herhaalt zich in hun eigen gezin. De oudste zoon is de lieveling. Hij is slim, snel, knap, alles wat ouders hopen van een kind. Hij sterft in de Tweede Wereldoorlog en laat Jadviga verloren achter. De tweede zoon is klein en niet erg slim en voelt zich duidelijk achtergesteld. We leren dit van hemzelf omdat hij de derde schrijver is in dit dagboek. Hij leest dit stiekem vanaf zijn 16e en komt zo achter de redenen van de moeizame relatie van zijn ouders, zijn oorsprong en de reden voor zijn achterstelling. Dat schrijft hij van zich af. eerst in voetnoten bij de teksten van zijn ouders en later op de laatste pagina's die nog open zijn.

Verraad in de samenleving
Ondris raakt schoorvoetend betrokken bij de onafhandelijkheidsbeweging van de Slowaken. Hij is niet echt geïnteresseerd in politiek, maar laat zich meenemen naar bijeenkomsten. Na WO1, bij de stichting van de staat Tsjechoslowakije, komen de onafhankelijksheidsstrijders onder druk te staan. In zijn onoplettendheid komt Ondris klem te zitten tussen de partijen en verraad hij zijn vrienden. De manier waarop hij in de val gelokt wordt om de getuigen is verraad op zichzelf.

Ook dit herhaalt zich in het leven van de jongste zoon, die na WO2 onder druk van de doodstraf in de rol van verklikker voor de communisten wordt gedwongen. Hij is het laatst overgebleven familielid.

Het landgoed van de familie vervalt gestaag. In de oorlogen wordt er van alles gevorderd, delen land moeten worden verkocht om belasting te betalen en de communisten nationaliseren bijna alles voor 'het volk'. Het leven van de tweede zoon, het enig overgebleven familielid, is aan het einde van het dagboek gekrompen tot een leven in een klein deel van het laatste huis en het genoegen van het eten van een stukje smeerkaas.

Het/de kussen van Jadviga
Een van de weinige erfstukken die Jadviga van haar moeder heeft is een witgeborduurde kussensloop: haar verbinding met haar eigen achtergrond en haar verlies. En als hij geluk heeft, mag Ondris bij haar op dat kussen liggen. Een teken van zijn verlangen en zijn tekort. Als Jadviga zich verzoent met Ondris overlaadt ze hem met kussen, wat hem dolgelukkig maakt. Wat precies met de titel wordt bedoeld , is niet helemaal duidelijk. Het is een vertaling, dus ik kan met hier vergissen.

Antisemitisme
Er is een lijn van antisemitisme in dit boek. Veel minachtende opmerkingen, de schande van een gemengd huwelijk en een pogrom als gevolg van de honger na WO1. Franzi is de zoon van een Joodse moeder. Jadviga laat hen, nadat ze voor deportatie zijn opgeroepen, onderduiken op het landgoed. Tussen neus en lippen door worden mensen genoemd die verdwenen zijn en één dorpsbewoner die, tegen alle verwachtingen in, is teruggekomen uit de concentratiekampen. De alledaagse toon waarop dit besproken wordt is pijnlijk te lezen, maar sluit wel heer erg aan bij de werkelijkheid in het begin van de twintigste eeuw.

Habsburgse melancholie
In dit boek is de sfeer van Sandor Marai en Joseph Roth te voelen, zij het dat dit verhaal wat rauwer is van toon. Wat ooit een glansrijke wereld was, is in verval en gevuld met mensen die elkaar niet kunnen bereiken, hoe graag ze dit ook zouden willen. Verwarrende relaties en onuitgesproken of door de fatsoensnormen onuitspreekbare gevoelens. Ik denk bij deze boeken wel eens dat Freud niet voor niets in Wenen op zijn ideeën kwam.