Aanzet tot waanzin

3 mei 1938. Drie treinen rijden het speciaal gebouwde station Roma Ostiense binnen met als passagiers de Führer en zijn gevolg terwijl Mussolini, de Duce op hem wacht. De laatste dagen van Europa van Antonio Scurati, deel 3 van de cyclus M. gaat, nadat deel 1 over de opkomst van Mussolini ging en deel 2 over de consolidatie van de macht, over de dreiging van een wereldconflict en over de samenwerking tussen twee fascistische dictators, die dit conflict naderbij brengen. We worden meegesleept in het politieke schaakspel tussen beide dictators. Ze munten allebei uit in list en bedrog.

Scurati weet als literatuurwetenschapper hoe hij de lezer mee moet slepen in zijn verhaal. Niet alleen door fictie met echte documenten te combineren maar ook door zijn stijl. Hij gebruikt veel bijvoeglijke naamwoorden, waardoor beschrijvingen bijna beeldend worden. Soms verliest hij zichzelf daarin door zinnen erg lang te maken. Dat kan de lezer op de proef stellen maar maakt lezen tegelijkertijd uitdagend.

Het verhaal is aangrijpend, vooral omdat wij als lezer de tragische afloop al kennen. Het meest aangrijpende hoofdstuk in dit derde deel gaat over Renzo Ravenna, burgemeester van Ferarra, gevochten voor zijn vaderland in de Grote Oorlog, fascist en jood. De twijfel van Ravenna, na invoer van de rassenwetten in Italië, wordt in dit hoofdstuk heel duidelijk. Hij is lid van de partij geworden nadat hij tot burgemeester was benoemd. Hij heeft nooit getwijfeld “of het verhaal van een toegewijde jood, van een rechtschapen Italiaan en van een goede fascist voor altijd het verhaal van één en dezelfde man konden zijn.” Maar in de zomer van 1938 slaat die twijfel wel toe en doet hij iets waardoor hij lichter naar huis kan. Prachtig beschreven, die twijfel en daardoor zo ontroerend.

Scurati laat ons zien, dat er ook scheurtjes ontstaan in het vertrouwen tussen Mussolini en zijn schoonzoon Galeazzo Ciano. De laatste is zijn schoonvader altijd trouw gebleven maar ziet dat het Staalpact tussen Italië en Duitsland een wereldconflict teweeg kan brengen. Ciano ziet niks in een oorlog zij aan zij met Duitsland, terwijl de Duce daar steeds meer voor voelt. Mussolini wordt steeds meer meegesleept in het geweld en wil een groot speler worden op het wereldtoneel. Scurati maakt het dreigende wereldconflict steeds aannemelijker en we zien Mussolini meegaan in de wervelwind die in waanzin zal uitmonden.

Daarnaast weet de schrijver zijn verhaal op een duidelijk moment te beginnen en te eindigen. Het derde deel van M begint als Hitler en Mussolini elkaar voor het eerst ontmoeten en eindigt op 10 mei 1940. De dag waarop Mussolini de oorlog verklaart en schreeuwt dat het land zal gaan winnen.

Dit prachtige einde, de mooie combinatie tussen fictie en werkelijkheid en het duidelijk afgebakende tijdsbestek maken dit boek tot een fantastisch geheel. We worden als lezer meegesleept in de waanzin van beide dictators. Het verlangen naar een afsluitend deel van de serie is groot en schijnt eraan te komen!