Hitler - en hoe snel een democratie kan verdwijnen

Je zou zeggen dat alles wat we weten over Adolf Hitler zo langzamerhand wel gezegd en geschreven is, maar niets is minder waar, blijkt uit het tweede en laatste deel van de grote biografie van de Duitse journalist en schrijver Volker Ullrich: Adolf Hitler. Deel 2 De jaren van ondergang 1939-1945. Grote historici als Sebastian Haffner, Joachim Fest en Ian Kershaw bogen zich al over het leven van de Duitse dictator, die als geen ander zijn stempel op de 20ste eeuw drukte. En zij waren natuurlijk niet de enigen, er moeten inmiddels vele duizenden boeken zijn die het ‘fenomeen Hitler’ beschrijven en proberen te doorgronden. Want hoe was het in godsnaam mogelijk dat een gemankeerde Oostenrijkse kunstschilder zich kon opwerken tot een van de beruchtste staatslieden uit de geschiedenis.

Ook Ullrich doet een poging en hij komt heel ver. In het eerste deel, dat in 2013 verscheen, beschrijft hij het leven van de jonge Hitler, diens jaren als soldaat tijdens de Eerste Wereldoorlog en de eerste stappen op het politieke toneel, de machtsovername in 1933, de (weder-)opbouw van het militaire en industriële Duitsland, de internationale politiek die er toe leidde dat Duitsland het bij de Vrede van Versailles verloren land weer terugkreeg, plus Oostenrijk en Tsjechië.

Was het daarbij gebleven, was Hitler in 1938 bij een aanslag omgekomen bijvoorbeeld, dan was hij waarschijnlijk, ondanks zijn virulent antisemitisme, als een groot Duits staatsman - zo niet de grootste - de geschiedenis ingegaan. Ullrich citeert hier Sebastian Haffner, die dat al in 1978 schreef, in zijn nog steeds actuele boek Anmerkungen zu Hitler. Maar daarbij bleef het niet, helaas. In zijn fanatieke queeste naar ‘Lebensraum’ viel Hitler in 1939 Polen binnen en hij ontketende daarmee een wereldbrand en genocide die de wereld nog nooit gekend had (en hopelijk ook nooit meer hoeft mee te maken).

Dat we nog lang niet alles weten over Hitler, blijkt uit het voorwoord van Adolf Hitler. Deel 2 De jaren van ondergang 1939-1945. Ullrich begint het tweede deel van zijn Hitler-biografie met een heerlijke correctie op het eerste deel. In Adolf Hitler. Deel 1: De jaren van opkomst 1889-1939 schreef de Duitse historicus dat er geen enkele aanwijzing was voor de juistheid van het hardnekkige gerucht dat de Führer bij een verwonding in de Eerste Wereldoorlog een teelbal was kwijtgeraakt. ‘Ik had het fout’, schrijft Ullrich: Op 11 november 1923 constateerde de arts van de gevangenis in Landsberg, waar Hitler een straf vanwege een mislukte coup uitzat, dat zijn rechter teelbal niet was ingedaald. Het medisch rapport van de gevangenisarts maakt deel uit van Hitlers gevangenisdossier dat lange tijd verloren was gewaand, maar in 2010 opdook bij een Duits veilinghuis en door de overheid in beslag werd genomen. Vijf jaar later werd het gepubliceerd in een uitgave van het Neurenbergse staatsarchief.

Was het eerste deel van Ullrichs biografie vooral op de persoon Hitler gericht, het tweede deel volgt in grote lijnen het verloop van de Tweede Wereldoorlog. Veel is daarover natuurlijk bekend, minder is er bekend over het persoonlijke leven van de dictator, al is er natuurlijk veel geschreven over de laatste weken van het Derde Rijk en Hitlers verblijf en zelfmoord in de bunker in Berlijn. Dat beeld is overgeleverd door getuigen, Hitler zelf liet, in tegenstelling tot propagandaminster Goebbels, geen dagboeken na.

Ook zijn er geen schriftelijke bevelen overgeleverd van zijn hand die aanzetten tot de geïndustrialiseerde moord op miljoenen Joden. Die uitwerking liet Hitler, bewust (?), over aan ondergeschikten als Heydrich en Himmler. De dictator liet zich begin 1942 niet zien in de villa in Wannsee waar de grootschalige moord op de Joden werd voorbereid. Maar laat er geen misverstand over bestaan. Hitler was dé aanstichter van de Holocaust, schrijft Ullrich, al was de uitvoering natuurlijk alleen maar mogelijk met hulp van ‘honderdduizenden bereidwillige medewerkers’. Iedere volwassen Duitser moet volgens de auteur tijdens de laatste jaren van de oorlog direct of indirect hebben geweten wat het lot van de Joden was. De biograaf benadrukt bovendien dat de gruwelijkheden in, vooral Oost-Europa, niet alleen begaan werden door SS-mannen, maar ook door ‘gewone’ Wehrmacht-soldaten - daarmee een mythe ontmantelend die lang in Duitsland rondwaarde.

Ullrich, die Hitler een ‘uitzonderlijk politiek talent’ noemt, maakt bovendien gehakt van de theorie dat de dictator ‘een toevalligheid’ in de Duitse geschiedenis was, alsof hij iets was wat de Duitsers ‘overkwam’. ‘Hitlers heerschappij past in de continuïteit van de Duitse geschiedenis (...).’  Recente uitingen van Duitse populistische politici dat De Tweede Wereldoorlog en Hitler slechts een ‘vogelpoepje’ in de verder imposante Duitse geschiedenis zijn, werpt hij verre van zich. De hamvraag: was Hitler uniek, kan zoiets gruwelijks nog eens gebeuren, kan er ooit een tweede Hitler opstaan, pareert Ullrich in zijn biografie met de volgende conclusie: ‘Als het geval Hitler ons iets leert, dan dit: hoe snel een democratie kan verdwijnen als de politieke instituties en de maatschappelijke krachten te zwak zijn en verzuimen om de totalitaire verleiding het hoofd te bieden.’

Het is een krachtig - en pijnlijk actueel - slotakkoord in een imposante, grandioos geschreven tweedelige biografie.