Huiveringwekkend misbruik van sociale druk

'De groene toren' (Macc, 2021) is een futuristische twee-werelden-sf-roman, in de goede traditie van bijvoorbeeld Wells' 'De tijdmachine'.
Klein Haneveld is bekend van veel korte verhalen en inmiddels 25 (!) boeken in het fantastische genre: fantasy en science fiction en soms zelfs wat horror. Hij staat bekend als een goed verteller met een toegankelijke stijl en mooie zinnen. Dat bewijst hij ook in dit boek weer en het boek leest dus prima – daar ga ik niet over uitweiden.
Het gaat mij in deze bespreking om het heel boeiende thema.

Binnen en buiten
De goed georganiseerde binnenwereld is de groene toren. Er is welvaart, luxe, plezier. Het is een strak georganiseerde egalitaire maatschappij, waarin sociale druk is geformaliseerd via inspraaksessies. Voor die sessies worden burgers regelmatig opgeroepen, ze bespreken daar maatschappelijke trends maar ook gedrag van individuele burgers. Als burgers te veel van het algemeen gevoelde normale afwijken, keuzes maken die door de inspraaksessie niet worden gewaardeerd of gewoon impopulair worden, dan geeft de inspraaksessie puntenaftrek. Aftrek kan ook door het systeem automatisch worden toegepast als een bewoner dingen doet die algemeen erkend niet in het algemeen belang zijn.
Zolang een bewoner voldoende punten heeft, staat hij of zij in het groen – zijn verblijf in de toren is dan veilig. Geel betekent dat het nog wel hersteld kan worden als de bewoner zich maar genoeg conformeert. Bij oranje wordt het onrepareerbaar, rood betekent verbanning naar een 'werkgroep': naar de wereld buiten de toren.
De buitenwereld is een verarmde variant van onze huidige wereld. De bewoners ervan worden door de toren ontmenselijkt, als slaven ingezet voor handwerk in bijvoorbeeld landbouw, kassen en industrie. In de woongebieden buiten heerst schaarste in basisvoorzieningen, de infrastructuur is belabberd, er is nauwelijks gezondheidszorg.
Er is in grote buitengebieden permanente controle door de systemen van de toren. De toren bepaalt wat mensen moeten doen, hoeveel ze mogen eten. De systemen reageren meedogenloos op elke verzuim in de opgelegde verplichtingen. De controle wordt nog steeds groter... De buitenwereld lijdt in toenemende mate onder het grote beroep dat de toren erop doet om het systeem binnen in stand te houden.
Met het oog op de boodschap van het boek wordt de buitenwereld ingezet als 'tegenover'. Het leidt tot een oppervlakkige en daardoor idealiserende behandeling van de buitenmaatschappij. We lezen niets over machtsverhoudingen, belangenconflicten, verschillen in welvaart en conflicten die daar ongetwijfeld ook een rol spelen. Of over de sociale druk die daar natuurlijk ook is.

George valt uit het groen
Hoofdpersoon George kan zich slechts met moeite in het systeem van de toren handhaven. Als hij door ongelukkige keuzes onder in het geel terecht komt, neemt hij drastische maatregelen: hij wordt een dief (dat wordt natuurlijk niet gewaardeerd) en ontvlucht de toren.
Hij leert buitenbewoners kennen, leert hij op een andere manier kijken naar het leven in de toren en ziet steeds duidelijker zien wat de negatieve effecten van het torensysteem zijn. De consequenties van de keuzes die binnen worden gemaakt en de gevolgen daarvan voor buiten gaan hem steeds meer tegenstaan.
Dat kan allemaal natuurlijk niet goed gaan, zowel de Groene Toren als George moeten wel in een crisis terecht komen. Die komt er dan ook, voor beiden. De afwikkeling van de crisis krijgt relatief weinig inhoudelijke aandacht en dat is geen probleem: de boodschap is overgekomen.

Sociale druk kan afschuwelijk zijn
Kort voor dit boek had ik 'Tijdprotocol 4.16' van Richards gelezen. Toevallig ook een twee-werelden-sf-roman met een vergelijkbaar thema. Waar bij Richards de gehoorzaamheid in de binnenwereld volledig wordt geregeld door techniek, is dat bij Klein Haneveld vooral door sociale druk – die wordt versterkt door implantaten die vooral voor de werkeenheden van buiten gehoorzaamheid afdwingen. Ik moet eerlijk zeggen: de aanpak via sociale druk van Klein Haneveld is realistischer en veel huiveringwekkender: er is gewoon te veel wat je van onze huidige wereld herkent.
De sociale druk in de binnenwereld dwingt mensen om bij elke handeling na te denken of ze voldoende dicht blijven bij wat 'de anderen' doen of waarderen. Dat geldt overal voor: hoe je de feestjes viert, welke kleding je draagt, welke vrienden je hebt, wat je op tv kijkt, waar je tijd aan besteed. De sociale druk is absoluut dwingend. Het is afschuwelijk.
De inspraaksessies vond ik een prachtige uitvinding van de auteur. Ze maken de bewoners van de toren medeverantwoordelijk, ze geven democratische legitimering aan de sociale druk en ze zijn tegelijk een beoordelingsinstrument om statusverlies te formaliseren. De Inquisitie is gearriveerd.
Het beeld dat Klein Haneveld schetst, is beklemmend. Stel je eens voor dat juice-kanalen zouden bepalen hoe je moet functioneren... Of de meerderheid op Facebook of Twitter... Of de meerderheid in de bubbel waarin je je toevallig op dit moment bevindt. Iedere lezer kent de ervaring van sociale druk, iedereen past zich voortdurend aan, iedereen heeft weleens de pijn gevoeld van het er-niet-bij-horen. Als die druk nog veel erger zou worden... Jakkes.

Lessen voor ons
De twee werelden van Klein Haneveld beschrijven twee aspecten van onze maatschappij, zoals bijna alle twee-werelden-sf-boeken doen – het is ook duidelijk de bedoeling van de auteur. De toren is de wereld van sociale druk en het conformeren, de wereld van onverdraagzaamheid en afkeer van verscheidenheid. De wereld buiten is de plek daar tegenover.
De auteur signaleert de gevaren van sociale druk, hij laat zien hoe die vrijheid (veel te) ver kan inperken, kan leiden tot discriminatie. De constatering is terecht, het voorrecht van SF is dat een schrijver door extrapoleren trends kan uitvergroten en zo gevolgen veel scherper kan presenteren. Dat gebeurt hier, de evaluatie die George geeft van de toren in hoofdstuk 11 wordt bijvoorbeeld bijna moraliserend, bijna een preek.
Het verleidt me tot een kleine kanttekening. Sociale druk heeft m.i. twee gezichten, namelijk de veroordelende die we kunnen missen als kiespijn, maar ook de socialiserende kant die maatschappelijk noodzakelijk is. Wat door het ontbreken van nuance in 'De groene toren' niet zichtbaar wordt, is hoe sociale druk onmisbaar is in een complexe maatschappij. Het zorgt bijvoorbeeld (naast enige controle) dat de meeste mensen hun boodschappen betalen als ze langs een zelfscankassa lopen. Of het leert mensen dat je niet discrimineert zelfs al zou je dat eigenlijk willen. Volgens mij zijn er ook in onze eigen 'systeemtorens' individuen die de publieke opinie en de status quo en 'wat hoort' veranderen. Ik heb het gevoel dat met enige nuance (bijvoorbeeld door iets van 'nuttige' sociale druk in de buitenwereld te beschrijven) de boodschap (nog) sterker had kunnen zijn. Dit gezegd zijnde: het is slechts mijn gedachte hierbij, gewoon voer voor discussie.

Al met al
Klein Haneveld heeft een betekenisvol boek geschreven, dat het waard is gelezen te worden. En vooral: laat elke lezer vervolgens nadenken. Over de situaties waarin de lezer zelf slachtoffer is van sociale druk. Het is belangrijk om daarover te denken, maar eerlijk gezegd: het is wel de makkelijke kant van het denkwerk. De lastige kant is: nadenken over de situaties waarin de lezer zelf onderdeel is van een systeem dat sociale druk uitoefent. Want wees ervan overtuigd, lezer: dat bent u ook! En daarover eerlijk zijn is echt veel moeilijker.
Lezen, dus!
In een ontroerend slotwoord geeft Klein Haneveld een verantwoording van het schrijven. Het maakt het boek begrijpelijk en invoelbaar. Wat mij betreft: ook bewonderenswaardig.