Een onbevredigende ervaring

Flaptekst:
De dag na zijn bruiloft wordt Thomas alleen wakker. Zijn vrouw is nergens te bekennen. Wanneer hij de hond gaat uitlaten, zijn de straten angstwekkend leeg. Bij het buurthuis drommen vreemd genoeg de mensen samen. Daar blijkt dat zich op aarde een verandering van ongekende proporties heeft vertrokken. Een verandering die iedereen al had zien aankomen, behalve Thomas.

SF? Nee, zeker niet
Ik moet toegeven: ik ben verkeerd begonnen met het lezen van dit boek. Ik dacht SF te gaan lezen. Literaire SF, natuurlijk, niet bot laag-bij-de-vloers speculatief, maar toch uit het brede SF-genre een verhaal waarin de wereldbouw op een bepaald niveau begrijpelijk is, of minstens binnen een ander referentiekader begrijpelijk had kunnen zijn.
Dat is het niet. Het noemen van een ‘andere planeet’ maakt het geen SF. Het suggereren van een manier om de hersenschors te beïnvloeden waardoor waarnemingen worden beïnvloed is een leuk gegeven, maar een bijbehorende ‘wereldbouw’ ontbreekt. Nergens komt iets verder dan een suggestie.
‘Iedereen had het zien aankomen’ zegt de flaptekst, maar het wat en hoe en waarom daarvan blijft volledig buiten beeld. Het verhaal eindigt zonder enige verklaring van verschijnselen, zonder handreikingen voor de lezer of voor de hoofdpersonen over de aard van de werkelijkheid waarin ze leven.
Dat is natuurlijk allemaal prima. Het zegt niets (of heel weinig) over de kwaliteit van het boek. Het zegt alleen dat het geen SF is.

Verstoorde waarneming van de werkelijkheid
Het heeft me op het verkeerde been gezet, ik schakel dus even en stel me in op deze nieuwe werkelijkheid (jakkes, nou lijkt ik op de hoofdpersoon…).
Stel: je komt terecht in een onverklaarbare situatie. Je ziet wat er niet klopt – en er klopt heel veel niet en dat ligt niet aan jou – maar of je het nu vraagt aan je echtgenote, je dertienjarige zoon of aan wie dan ook: ze geven systematisch geen informatie. Alle antwoorden zijn ontwijkend, elke zoektocht loopt dood. Een mens zou er gek van worden: niet weten of je een correcte waarneming doet van een verstoorde werkelijkheid of een verstoorde waarneming van de echte werkelijkheid… Het thema is uitdagend.
Jammer genoeg zit er weinig ontwikkeling in de situatie – de vertelling blijft in dezelfde confusie ronddraaien, benadert die van alle kanten, maar net als de hoofdpersoon komt de lezer niet dichter bij de kern en daardoor ook geen stap verder. Niet in begrip van de situatie, niet in consideratie of compassie met de hoofdpersoon.
Het slot is wat mij betreft onbevredigend. Hoewel het best mogelijk is om een hoofdpersoon aan het eind in problemen achter te laten, zonder begrip of zonder uitzicht, vond ik het frustrerend dat die staat geldt voor hoofdpersoon én lezer, maar dat de nevenfiguren blijkbaar nog steeds meer weten en tegelijk probleemloos de schuld voor de ongelukkig afloop bij de hoofdpersoon leggen.
Maar (dat kan altijd!) misschien was die frustratie juist de doelstelling van de schrijver. In dat geval ben ik een onvoldoende masochistische lezer.

‘Ze’
De verwijzingen af en toe naar ‘ze’ die over de (twee?) wereld(en) en de levens beslissen, lijken soms te gaan over aliens en soms over 'de regering'. Hun karakter is dat van een almachtige godheid die zijn ongekende gang gaat zonder redelijkheid, zonder verantwoording, zonder inzicht te geven in motieven. Wie ‘ze’ ook zijn, ze zorgen voor de onmogelijke gebeurtenissen die de levens van alle mensen bruut onderbreken.
Behalve enkelingen vindt iedereen dat prima. De mensen onderwerpen zich, ze passen hun denken en ethiek aan. Ze ontwijken alles wat maar een beetje op kritiek lijkt of frustratie oproept, op het karikaturale af. De hoofdpersoon lijkt daarin een uitzondering. De voortdurende suggestie van zijn omgeving is dat dit komt doordat hij ‘het niet snapt’, Maar hem iets uitleggen doet niemand.
Probeert de auteur een parallel met onze Nederlandse situatie te maken? Gaat het over socialisatie, maatschappelijke druk, de eenling tegenover de gemanipuleerde massa? Wil de auteur uitleggen hoe makkelijk mensen zich aanpassen aan schuivende moraal en ethiek, die door 'ze' wordt geïnitieerd? Gaat het over de willoosheid waarmee mensen klimaatverandering (of de toeslagenaffaire, of betrokkenheid bij oorlogen, of al die andere te grote toestanden) accepteren en zich aanpassen om zelf maar een beetje rustig te kunnen leven? Gaat het over mensen die rust en luxe in hun leven willen en daarvoor alles verdringen wat bedreigend is?
‘Ze’ worden niet onthuld.

Wat heb ik gelezen?
Het boek is niet spannend. Het speelt een spel met de werkelijkheid zonder begrijpelijke spelregels. Het suggereert van alles maar werkt dat nergens uit. Ik kreeg de indruk dat de wereldbouw inconsequent was, maar zelfs dat kan ik bij gebrek aan gegevens niet onderbouwen.
De personages zijn gevarieerd, ze hebben de vorm van emotioneel oppervlakkig typetjes. De echtgenote, de tienerzoon: ze hebben een ontworpen karakter, hun woorden en daden voldoen daaraan, maar invoelbaar worden ze niet. Ik vond dat vervreemdend, alsof de auteur wil laten voelen hoe het is om als hoofdpersoon te leven tussen mensen die ten diepste onbegrijpelijk zijn. Op dezelfde manier als de macro-gebeurtenissen aan regels lijken te voldoen die Thomas niet kent en die misschien zelfs wel inherent (voor hem alleen?) onkenbaar zijn.
Of, zit ik te bedenken - heeft het boek mij ook al achterdochtig gemaakt? - : misschien was dat wel de bedoeling van de schijfster. Is misschien het thema hoe het is om als eenling / solipsist te leven in een wereld waarvan je niets begrijpt? Maar dan: had de auteur dan niet de hoofdpersoon dat soort existentiële dingen kunnen laten overdenken? Of is de hoofdpersoon niet alleen oppervlakkig, maar ook simpel?

Al met al: ik vond het een onbevredigende ervaring en ik verdenk de auteur ervan dat dit ook de bedoeling was.