Veel geleerd, niet vrolijk van geworden

Het is een goed leesbaar en logisch opgebouwd boek geworden (230 pagina's tekst plus 30 pagina's noten), de conclusie telt 14 pagina's. Goed onderbouwd, uitgebreid beredeneerd, doorwrocht: mijn besprekinkje van een paar pagina's doet het boek natuurlijk tekort.
Deze bespreking is mijn verwerking en geen poging tot inhoudelijke samenvatting. Het boek zette mij serieus aan het denken, het heeft mijn zicht op de ideologische ontwikkeling van Nederland sinds de jaren 1950 verdiept. Ik ben blij dat ik het gelezen heb (al heb ik eerlijk gezegd sommige delen wat oppervlakkiger doorgeploegd en heb ik geen enkele noot nagezocht...). Ik dank de auteurs.

Marktwerking staat centraal in het neoliberalisme. Het wordt veel besproken, de auteurs zijn van mening dat onvoldoende kennis van de geschiedenis van het neoliberalisme leidt tot versimpeling van het debat en verkeerde conclusies. Ze verdedigen de invalshoek dat het neoliberalisme niet (of tenminste: niet uitsluitend) een Angelsaksische beweging uit de jaren 1980 is, maar veel ouder en breder. Vanuit dat beeld beschrijven zij hoe in Nederland het neoliberalisme al veel eerder invloed kreeg in het denken door middel van netwerken, waarin politiek, invloedrijke ambtenaren, wetenschapper en journalisten deelnamen. De netwerken ontstonden na de crisis van de jaren 1930 en kregen na 1950 internationale contacten via de Mont Pèlerin Society.
De Nederlandse politieke geschiedenis wordt beschreven en in elke periode wordt aangegeven hoe de invloed van de opvatting 'dat de overheid de markt moet faciliteren en aanvuren´ zichtbaar wordt in de keuzes die zijn gemaakt. Voor mij was bijvoorbeeld een verrassende conclusies dat de start van de verzorgingsstaat door Drees niet zozeer een ideologische sociaaldemocratische keuze was, maar meer een neoliberale interventie om de loonprijsspiraal te in de hand te houden. Het beroemde poldermodel was in die visie een manier van het neoliberale netwerk (waaronder de ambtelijke organisatie) om de werknemersorganisaties in de hand te houden (dit is mijn formulering!). De auteurs zien de KVP-(en later CDA)-opvattingen rond gemeenschapsdenken als een typisch Nederlandse manier waarop het neoliberale denken verdekt kon oprukken. Omdat de fundering onder de verzorgingsstaat uiteindelijk neoliberaal is, kunnen de faciliteiten ook weer relatief eenvoudig aan de markt worden uitbesteed als dat in omstandigheden nuttiger is – het is niet anders dan continuering van de manier van denken die ook de verzorgingsstaat heeft opgebouwd, in de visie van de auteurs is er nauwelijks sprake van een strijd van ideologieën.

De 'holle staat' is de term die wordt gebruikt voor een overheid die essentiële onderdelen van de publieke sector uitbesteed aan de markt en nonprofitorganisaties. De schrijvers wijzen naar de zorg (privatisering, maar ook het uitbesteden van functies aan lagere overheden valt hieronder), naar het vervangen van ambtelijke advisering door outsourcing (het 'privatiseren van beleidsvorming'). De processen dragen in de uitvoering Nederlandse kenmerken, ze hebben vorm gekregen in het Nederlandse poldermodel, ze hebben politiek andere etiketten gedragen. Het neoliberalisme is door met o.a. ambtelijk zendingsdrang langzaam maar heel zeker de leidende filosofie geworden. Het faciliteren van het marktdenken en aan het marktdenken ontleende doelstellingen als efficiency en rendement zie je terug op alle beleidsvelden: van de kpi's die ten grondslag liggen aan het inspectietoezicht in onderwijs en zorg tot aan de discussies over klimaatdoelstellingen. Wat bij dat denken uit beeld is geraakt, is de menselijke maat. Zorgzaamheid, ontferming, solidariteit, goed rentmeesterschap, ze zijn niet om te zetten in kpi's, niet meetbaar te maken. Het geweldige risico is dat ze sneuvelen en het terrein worden/ blijven van goedwillende en idealistische individuen binnen neoliberaal functionerende organisaties..Ik zie dat gebeuren ...

Wat de auteurs duidelijk maken, is dat een ideologische verandering niet eenvoudig tot wijziging in beleid en uitvoering leidt. Een groot aantal instituties moet worden doorlopen voordat beleid een andere invalshoek invloed kan krijgen. Daarmee hebben ze ongetwijfeld gelijk, maar ik vind het wel deprimerend.
In mijn visie geven daarnaast de huidige politieke verhoudingen niet veel hoop op ideologische vernieuwing. Niet alleen de staat is hol, ook de 'voorraad maatschappelijke idealen' lijkt me problematisch. Het leidt tot een harde maatschappelijke confrontatie tussen de relatief kleine groeperingen mét idealen die zich ongehoord voelen/weten, en grote groepen die geen andere belangen hebben dan behoud van verhoudingen en het uitsluiten van iedereen die de verhoudingen bedreigt.

Het boek leerde me veel, maar het maakte me niet vrolijk.