Prachtig weerzien met Midden-aarde

Balen, dat hij maar zo weinig geschreven heeft. Want laten we eerlijk zijn: In de ban van de Ring was niet genoeg. Wie eenmaal gegrepen is door de de ontzagwekkende diepte van J.R.R. Tolkiens Midden-Aarde en epische stijl waarin de oude heldendichten doorklinken, wil meer. En dat is er niet.

Nou ja. De Hobbit natuurlijk. Maar dat was – zichtbaar en voelbaar – zijn eerste boek en mist nog veel van het drama van zijn grote werk. En als je dan weet dat er zo veel meer was in zijn nalatenschap.

Maar gelukkig is er Christopher Tolkien, de zoon. Hij wijdde zijn leven aan het ontcijferen en uitgeven van de verhalen die hij kon destilleren uit de talloze ruwe manuscripten die zijn vader heeft achtergelaten. Dat begon met de Silmarillion, waarna Sprookjes en Vertellingen volgden, De avonturen van Tom Bombadil en nog een tiental andere titels. En nu, op 93-jarige leeftijd, geeft Christopher ons Beren en Luthien. De terugkeer naar Midden-aarde.

Het verhaal van Beren en Luthien was voor Tolkien het belangrijkste van al zijn verhalen. Hij identificeerde zich sterk met de held Beren, die verliefd werd op de elf Luthien. Om met Luthien te kunnen trouwen, moest Beren de Silmaril stelen uit de kroon van de kwaadaardige Morgoth. Tolkien liet de namen Beren en Luthien zelfs graveren op de grafsteen die hij deelt met zijn vrouw. Het liefdesverhaal vormde ook nog eens de blauwdruk voor dat van Aragorn en Arwen uit In de Ban van de Ring.

Christopher Tolkien bracht de verschillende versies – deels in proza en deels in dichtvorm – uit het archief van zijn vader bijeen, voorzag ze van commentaar en plaatste ze tegen de achtergrond van ander werk. Op die manier laat hij zien hoe het ontstond, veranderde, groeide, maar helaas nooit afgerond werd. Het resultaat is een prachtig boekwerk dat niet mag ontbreken in de boekenkast van een Tolkien-adept. Het is zorgvuldig vormgegeven en voorzien van prachtige illustraties van Alan Lee.

Toch is Beren en Luthien geen In de Ban van de Ring. Het verhaal heeft weliswaar alle diepte die dat boek ook heeft, maar het is geen roman van ruim duizend pagina’s en je kunt je er als lezer niet op dezelfde manier in verliezen. Toch is het een feestje om terug te mogen keren in de wereld van Midden-aarde en Tolkiens onnavolgbare stijl weer even te proeven – gedragen, episch, uiterst zorgvuldig. Tolkien slaagt er ook hier weer in de sfeer van de middeleeuwse epiek te roepen – een kunst waarin de meeste van zijn navolgers nog altijd tekort schieten.

Het is ook boeiend om te zien hoe Tolkien werkte en het verhaal veranderde. Beren bleek bijvoorbeeld oorspronkelijk helemaal geen mens, maar een boself, die Tolkien aanvankelijk nog met het woord ‘gnoom’ aanduidde. En ook de onsterfelijkheid die Luthien opgeeft, blijkt van een andere orde dan veel mensen denken.

Indruk maakt het werk van de vertalers Niels van Eekelen en Renée Vink. Waar Tolkiens werk in proza al niet makkelijk vertaalbaar moet zijn, zullen ze eindeloos hebben geworsteld met de rijmdichten die grote delen van dit werk beslaan. Het moet een gigantische uitdaging zijn om de feel van die gedichten over te zetten in een andere taal, met behoud van het rijm. Het resultaat is echter meer dan de moeite waard.

Jammer dat Christopher Tolkien al zo oud is. Gezien zijn leeftijd is de kans groot dat dit het allerlaatste nagelaten werk is dat het licht ziet. En dan moeten we dus écht afscheid nemen van Midden-aarde.