“Lieve Fancy, wilt ge my een sprookje vóórzeggen?”

Met deze woorden begint Multatuli zijn vertelling over Woutertje Pieterse, een onderdeel van zijn Ideeën. Zijn hoofdpersonage inspireert nog altijd:
de Woutertje Pieterse Prijs wordt elk jaar uitgereikt aan het beste Nederlandstalige kinderboek. Merkwaardige genoeg heeft de schrijver zijn verhaal nooit afzonderlijk van zijn Ideeën-bundel willen uitgeven.

Woutertje Pieterse groeit op te Amsterdam, in een burgerlijk-protestants milieu ten tijde van de Franse bezetting. Multatuli plaatst het verhaal uit 1862 50 jaar terug in de tijd, waardoor het vooral in de jaren ‘10 van de negentiende eeuw speelt. Wouter wordt van zijn twaalfde tot zestiende levensjaar gevolgd. Als dromerige jongen heeft hij het niet makkelijk in een strenggelovige samenleving die wil ‘dat hij wat wordt.’

Wouter is een idealist en droomt ervan om koning van Afrika te worden:

“We zouden samen alles uitroeien wat verkeerd is, en de mensen dwingen om goed te zyn, en… nooit iets te zeggen wat niet precies waar is”- Woutertje Pieterse, p.330

Hij is verliefd op Femke, het roomse wasmeisje, die hem niet helemaal serieus neemt en hem aanraadt om eerst verder te leren. Wouter, een liefhebber van ridderromans, zal alles doen om zijn dame te dienen. Hij ontmoet de geleerde dokter Holsma, die hem onder andere vertelt dat “ieder moet handelen naar zijn eigen overtuiging.”

Woutertje Pieterse bevat enkele scherpe lessen in realiteitszin voor de dromers, waaronder de schrijver zich zelf ook schaart: men moet de ‘naastby-liggende plicht vervullen’ en soms kleine, haast onbeduidende stappen zetten om het grote en verhevene te bereiken. Voor Wouter betekent dit dat hij als dienstjongen ‘in de handel’ moet bij Ouwetyd & Kopperlith.

In een gesprek met dokter Holsma komt het verschil tussen idealen en concrete verandering naar voren, waarbij de dokter de volgende kwestie voorlegt:
“-welnu, ik die ‘n goed mens ben, heb nog altyd de slavenjachten niet afgeschaft. Waarom niet, denkje? Antwoord eens.’ “ -Holsma tegen Wouter, p. 497.
Ook in onze tijd is slavernij nog niet uitgeroeid en werken de gevolgen hiervan door. Verandering gaat met kleine stapjes, lijkt Multatuli ons te willen vertellen.

Als Homerische verteller brengt Multatuli de lezer van de ene uitweiding naar de ander, zonder dat de aandacht en spanning verloren gaat. Het vereist concentratie om de beelden uit een vroegere eeuw levendig voor te stellen, maar na gewenning aan de stijl en “y in plaats van ij” wordt de lezer meegezogen. De vooruitziende, scherpzinnige blik van de schrijver roept vraagstukken op die ook tot deze eeuw reiken: armoede, de rol van vrouwen en idealen in een weerbarstige wereld zijn hier enkele voorbeelden van.

Het geloof komt veelvuldig naar voren, waarbij Multatuli vooral de scheiding tussen katholieken en protestanten en de gereformeerde hypocrisie bekritiseert: juffrouw Laps keert zich als uitverkoren strenggelovige ‘fijne’ af van het wereldse, maar door haar verwrongen seksualiteit komt zeer onzedelijk gedrag bij haar naar boven…

Halverwege de vertelling komen verschillende Europese vorsten naar Amsterdam: dit is een uitgelezen kans voor de schrijver om zijn ideeën over de massa en republikeinse sympathieën verder uit te werken. Prinses Erika, de Duitse Paltsgravin, wordt door Wouter voor Femke aangezien. Uiteindelijk vallen de twee vrouwspersonen samen in een geïdealiseerde muze, vergelijkbaar met de rol die Fancy voor Multatuli zelf vervult.

Het werk van Multatuli is voor doorzetters: lezers die temidden van de uitgebreide beschrijvingen zomaar geraakt kunnen worden door prachtige proza en poëzie. Multatulisten kunnen genieten van de lange beschrijvingen van bijvoorbeeld een oude vrouw in de Jodenbuurt of een verhandeling over Erika die zomaar in een boot stapt. Hoewel sommige elementen van de vertellingen overeenkomsten vertonen met Multatuli’s eigen jeugd, is het volstrekt geen autobiografische roman. De meester der uitweidingen toont zich na al die jaren soms nog verrassend actueel. Het is allesbehalve “‘n Engelse notting”, om maar met Gerrit de knecht te spreken.