Luchtigheid en gelaagdheid in een verraderlijke roman

“De beste jaren van juffrouw Brodie” (1961) van de Schotse schrijfster Muriel Spark (1918 – 2006) lijkt op het eerste gezicht een luchtige onschuldige roman over het een schooljuffrouw en zes van haar leerlingen die een leuke en leerzame tijd hebben op school en daarbuiten. Deze schijn is bedrieglijk en in het geval van “Juffrouw Brodie” zelfs verraderlijk. De meisjesschool in het Edinburgh van de jaren dertig van de twintigste eeuw is juffrouw Brodie misschien wel helemaal geen vrouw van de wereld in haar ‘beste jaren’, maar is ze een oude vrijster met fascistoïde opvattingen. Het is Brodie die van zichzelf keer op keer zegt dat ze in haar 'beste jaren’ is en de zes door haar geïndoctrineerde net-puberale leerlingen praten haar na, maar met ‘bewijs’ komt Brodie niet.

De schrijfstijl van Spark is dan wel luchtig onschuldig en gelardeerd met humor, wat Spark vertelt is helemaal niet zo luchtig en onschuldig. De zes door juffrouw Brodie uitverkoren 11-jarige leerlingen zijn niet gekozen op basis van hun talenten, vaardigheden op potenties. Ze zijn door Brodie gekozen, omdat ze nog zo kneedbaar zijn, hun gedachten, gevoelens en oordelen nog makkelijk zijn te vormen naar hetgeen Brodie als het juiste, het ware en het goede beschouwt. In hoeverre dit God-complex van Brodie en de meerdere keren door Brodie gemaakte opmerkingen dat ze er niet aan denkt om naar een school over te stappen met progressievere en modernere opvattingen over opvoeding en onderwijs een reflectie zijn van Sparks bekering tot het katholicisme eind jaren vijftig is nog altijd een punt van discussie onder ‘kenners’. Duidelijk is wel dat religie nooit al te diep onder het oppervlak nadrukkelijk aanwezig is in “Juffrouw Brodie”.

Met behulp van ‘flash-forwards’ beschrijft Spark in “Juffrouw Brodie” hoe met het ouder worden van de meisjes en het meer in contact komen met mensen met andere opvattingen dan die van juffrouw Brodie, de meisjes ieder op haar eigen manier langzaam maar zeker afstand nemen van en afscheid nemen van juffrouw Brodie en haar fascistoïde opvattingen. “De neergang en ondergang van juffrouw Brodie” zou ook een uitstekende titel voor deze roman zijn geweest. “Juffrouw Brodie” kan dan ook als een politieke roman gelezen worden; politieke leiders die op het eerste gezicht vol met goede bedoelingen lijken te zitten, zijn wanneer we wat dieper kijken in velerlei opzichten fout; en hun aanhangers zijn niet minder fout. De politieke laag is een van de vele lagen die Spark in “Juffrouw Brodie” onder het luchtige en onschuldige oppervlak heeft gestopt. Het is deze combinatie van luchtigheid en gelaagdheid die “Juffrouw Brodie” een verraderlijk goede roman maken.