Mystiek moralistisch sprookje

Frederik van Eeden (1860 – 1932) was een van de oprichters van het legendarische in 1885 opgerichte literaire tijdschrift “De Nieuwe Gids”. In de eerste afleveringen van dit tijdschrift publiceerde Van Eeden delen van “De kleine Johannes”. In 1887 werd de “Kleine Johannes” als boek gepubliceerd. In 1905 en 1906 publiceerde Van Eeden een tweede en derde deel van de “Kleine Johannes”. In deze recensie beperk ik mij tot het eerste, en meest bekende, deel. Opmerkelijk is dat in de eerste jaren van “De Nieuwe Gids” recensenten vaak positief waren over, het dan in de Lage Landen nog nieuwe, naturalisme, terwijl veel bijdragen van redactieleden van het tijdschrift helemaal niet zo naturalistisch waren. Het mystieke en spirituele sprookje “De kleine Johannes” is hier een goed voorbeeld van.

Johannes is een nog schoolgaand jongetje die alleen met zijn vader, een hond en een kat in een grote woning aan de rand van een (provincie-)stad woont. De woning ligt aan de rand van een bosrijk duinengebied. Johannes en zijn vader houden van de natuur en lopen vaak samen door bos en duinen. Johannes is een dromerige fantasierijke jongen en het blijft ook lang onduidelijk of hij zijn avonturen tussen de dieren droomt of fantaseert. Het is de auteur Van Eeden die Johannes in een feeërieke omgeving laat opgroeien, van een onwetend kind dat verlangt naar (ware) kennis naar een jongvolwassen kerel die beseft dat absolute ware kennis niet bestaat, of toch zeker niet staat geschreven in de wetenschappelijke en religieuze doctrinaire boeken van de volwassen wereld. Er is in de wereld van Van Eeden en Johannes meer tussen hemel en aarde, niet zozeer een gepersonifieerde god(heid) maar iets mystieks dat naast de fysiek voor mensen kenbare wereld bestaat. Van Eeden is kritisch, en op momenten negatief, over christendom, natuurwetenschappen en materialisme.

De moraal van het verhaal ligt er bij Van Eeden in “De kleine Johannes” dik op en dat gaat mij na een tijdje tegenstaan, een kenmerk van de meeste sprookjes. Verder is het een zeer goed, met gepaste humor, verbeelding, fantasie, kinderlijke onschuld geschreven ‘bildungs’ verhaal dat bijna 140 later nog steeds de moeite van het lezen waard is.