Indringende modernistische filosofische roman

De Franse auteur Henri Barbusse (1873 – 1935) is tegenwoordig vooral bekend van zijn Eerste Wereldoorlogroman “Het Vuur” uit 1916 waarvoor hij de Prix Goncourt kreeg. Minder bekend is zijn debuutroman “De Hel” uit 1908. Dat was wel anders. In 1919 toen de vertaling van “De Hel” op de Nederlandse markt kwam, leidde dit vrijwel direct tot een hevig debat in kranten en (literaire) tijdschriften over de vraag of dit werk al dan niet verboden moest worden. Belangrijk argument om de roman te verbieden is het vermeende pornografische karakter. Kleine teleurstelling of geruststelling, er zijn nauwelijks zinnenprikkelende passages in “De Hel”. Zelfs voor de normen van die tijd is het vreemd om deze roman als pornografisch te bestempelen. Er lijkt meer aan de hand te zijn voor de tegenstanders van deze roman en dat zijn de gegevens dat Barbusse in 1919 zich openlijk voorstander van de Russische Revolutie had verklaard, lid van de Franse communistische partij was geworden én de roman heeft (impliciet) een pacifistische, atheïstische en algeheel sceptische boodschap, als er al sprake is van een boodschap. De ophef over de publicatie van de vertaling van “De Hel” zorgde er voor dat de roman een verkoopsucces werd, in 1919 meerdere herdrukken kende en in de decennia daarna nog een paar keer is heruitgegeven in ‘literair-erotische’ series zonder al te veel indruk te maken op lezers. Al vrij snel werd “De Hel” na 1919 een van die vele zo goed als vergeten en (bijna) niet meer gelezen romans. Helaas.

Zoals gezegd, wie “De Hel” leest om aan zijn of haar literair-erotische trekken te komen, die wordt teleurgesteld. Wie daarentegen “De Hel” leest als een vroeg modernistische, pre-existentialistische, pre-postmoderne roman die wordt overweldigd door deze plotloze en deels zelfs verhaalloze roman. Barbusse laat het niet bij naam genoemde 30 jarige hoofdpersonage in een lange interne monoloog, af en toe onderbroken door verslagen van gesprekken die ons hoofdpersonage opvangt, alle filosofische levensvragen stellen. Het zijn de antwoorden op deze existentiële vragen en hoe onze verteller tot die antwoorden komt die “De Hel” zo’n ijzersterke roman maken. Het zijn geen optimistische antwoorden. Sartre komt decennia later met: ‘de hel dat is de ander’, bij Barbusse is de hel ‘de razernij van het leven’. Kortom, het volledige leven is een hel.

Niet alleen de inhoud van “De Hel” is ijzersterk, het is de vorm die er voor zorgt dat het een ‘verhaal’ is dat veel harder aankomt bij een lezer dan een willekeurige filosofische verhandeling met daarin dezelfde vragen en antwoorden. Barbusse speelt met de geschiedenis van de filosofie, door zijn hoofdpersonage als voyeur te laten beschrijven wat hij waarneemt in de hotelkamer naast de zijne. Dit voyeurisme is een niet eens zo’n hele impliciete toepassing van de grotvergelijking van Plato. Plato en Barbusse stellen alle twee de vraag naar hoe en wat we kunnen kennen van de werkelijkheid en waarheid. Bij Plato is er een optimistisch antwoord, bij Barbusse is en blijven scepticisme en relativisme de overhand houden. Het is deze existentiële twijfel die “De Hel”, naar mijn oordeel, doet uitstijgen boven de existentialistische pathos van Sartre decennia later en de postmoderne pretenties die daar weer op volgen.

Doordat “De Hel” ook één van de eerste romans is waarin ‘stream of consciousness’ en de interne monoloog worden gehanteerd, loopt Barbusse in “De Hel” dus in de literaire geschiedenis voor op wat onder andere Marcel Proust en James Joyce een aantal jaren later doen. Als een van de eerste romans waarin deze literaire technieken worden gebruikt is het niet, wat je zou verwachten, een zoeken en uitproberen van die nieuwe vormen. Nee, in “De Hel” hanteert Barbusse deze technieken op volwassen en volgroeide wijze.

“De Hel” van Barbusse is ten onrechte een van die hoogstaande, maar zo goed als (bijna) vergeten romans. “De Hel” is zowel inhoudelijk als qua vorm een van die klassieke (filosofische) romans die het verdient om nog steeds gelezen te worden. Geen gemakkelijke kost, wel genieten voor de liefhebber.