Oprecht Sterk Klassiek Vlaams Naturalisme

De roman “Het recht van de sterkste” (1893) van Cyriel Buysse vormt samen met de novelle “De biezenstekker (1890) een mooie introductie in het overwegend naturalistisch proza uit het begin van zijn carrière. Niet dat beide werken veel moois bevatten. Zo speelt “Het recht van de sterkste” zich af in een kleine gemeenschap van ongeschoolde dagloners, vagebonden, alcoholisten en andere marginalen die letterlijk en figuurlijk aan de rand van de samenleving leven. De fysieke rand is de Zijstraat aan de rand van het dorp Brakel. De Zijstraat is niet veel meer dan een verzameling bouwvallige woningen en een paar kroegen. De jonge vrouw Maria die als een van de weinige bewoners uit de Zijstraat wel (een beetje) kan schrijven is dit een omgeving die zij wil ontvluchten. Niet dat zij torenhoge ambities heeft of neerkijkt op haar ouders en andere buurtbewoners. Zij wil heel eenvoudig een goede brave niet al te veel drinkende, ruziemakende, , overspelige, vechtende echtgenoot en met hem in een iets fatsoenlijkere arbeidsbuurt gaan wonen waar de bewoners met hard en eerlijk werken in ‘nette armoede’ wonen en leven. Van al deze bescheiden ambities komt niets terecht nadat zij door de vechtersbaas, (kruimel)dief en drinkenbroeder Reus wordt verkracht. Zij ‘moet’ met hem trouwen. Dat het geen gelukkig huwelijk zal worden en dat de kans wel heel erg groot is dat zowel huwelijk als roman slecht afloopt is na een aantal bladzijden overduidelijk.

Buysse beschrijft met sympathie en mededogen het leven van Maria. In dit opzicht houdt hij zich niet aan het naturalistische criterium om met een wetenschappelijke distantie het verhaal te schrijven. Ook het naturalistische criterium van de aangeboren zwakten en sterkten gaat grotendeels aan Buysse voorbij. Bij Buysse zijn het sociale milieu waarin mensen opgroeien en leven en het moment de twee belangrijkste bepalende factoren hoe een mens zijn leven zich ontrolt. Het milieu van Maria, Reus en al die andere bewoners van de Zijstraat wordt gekenmerkt door het ‘recht van de sterkste’. Dit is het terugkerende thema in de gelijknamige roman. Het recht van de fysiek sterkere man om een vrouw te nemen (verkrachting, huiselijk geweld, en zo verder), het recht van de fysiek sterkste om meningsverschillen met buren en anderen in zijn voordeel te slechten, het recht van de fysiek sterkste om te stropen en stelen van dieren en goederen die wettelijk een ander toebehoren.

Dit recht van de sterkste is niet alleen het terugkerend levensprincipe in de Zijstraat, maar ook het principe waarmee het lokale establishment (politie, gemeentebestuur, katholieke kerk) de bewoners van de Zijstraat aan het lot overlaat. Als bovenliggende partijen kunnen zij het zich veroorloven om de bewoners van de Zijstraat als vuil te behandelen zonder dat de bewoners van de Zijstraat dit zelf doorhebben. Goede voorbeelden hiervan zijn zowel de burgerlijke- als kerkelijke voltrekking van het huwelijk van Reus en Maria en de doop van hun eerste kind. Buysse geeft hier op impliciete maar overduidelijke wijze weer hoe hij over de handelswijze van de lokale hoge heren denkt. Deze kritiek op de Katholieke Kerkfabriek, die ook uit ander werk van hem spreekt, is hem niet in dank afgenomen door diezelfde Katholieke gezagsdragers.

“Het recht van de sterkste” is, zeker in Nederland, nog altijd een onderbelichte klassieker en topper binnen het Nederlandstalig naturalisme. Ook in ons taalgebied spelen goede naturalistische romans zich af in de lagere sociale milieus. “Het recht van de sterkste” komt dicht in de buurt van romans als “De mijn” en “De kroeg” van de naturalistische grootmeester Emile Zola en zou dan ook hoog op het ‘nog te lezen’ lijstje van iedere liefhebber van naturalistische literatuur behoren te staan, als hij of zij “Het recht van de sterkste” nog niet heeft (her)lezen.