Veel meer dan een bijna vergeten ‘Regenboog klassieker’

Door de ophef die de publicatie van “Pijpelijntjes” van Jacob Israël de Haan (1881 – 1924) in 1904 veroorzaakte gaat in de Nederlandse literatuurgeschiedenissen (bijna) alle aandacht uit naar deze ophef en is er zo goed als geen aandacht voor zijn daaropvolgende roman “Pathologieën” uit 1908. Die enkele keer dat “Pathologieën” nog eens wordt genoemd dan is het om aan te geven dat net als in “Pijpelijntjes” homo-erotiek een belangrijke plaats inneemt in deze tweede roman. Op zich juist, maar het doet “Pathologieën” tekort, aangezien “Pathologieën” beter is dan “Pijpelijntjes” en het niet alleen om een relatie tussen homoseksuelen gaat. “Pathologieën” is de meest voldragen decadentistische Nederlandstalige roman uit het ‘fin de siècle’.

Johan van Vere de With, het hoofdpersonage in “Pathologieën” is de Nederlandse literaire neef van Jean des Esseintes het hoofdpersonage in “Tegen de keer” van J-K Huysmans uit 1884; twee gelijkaardige nerveuze zielen die zich omringen met mooie spullen in een poging om zo een psychisch evenwicht te realiseren. René Richell, de vriend van Johan van Vere de With, strooit net als Lord Henry Wolton, een centraal personage in “Dorian Gray” (1891) van Oscar Wilde, met paradoxen en andere ‘bon mots’ om zijn nihilistische en sadistische levensvisie te verdedigen en Johan hier in mee te sleuren. Voor alle duidelijkheid, De Haan bedrijft geen epigonisme in “Pathologieën”, daarvoor is het werk te origineel en te goed. Dat hij geïnspireerd en beïnvloed is door deze twee standaardwerken van het decadentisme daar is geen twijfel over mogelijk.

“Pathologieën” is een strak gecomponeerde roman die zo goed als volledig verteld wordt vanuit het perspectief van Johan. Het kent geen essayistische uitweidingen zoals “Tegen de keer” en er zijn ook geen (overbodige) nevenintriges zoals in “Dorian Gray”. Deze strakke compositie en het vertellen vanuit het perspectief van Johan zorgen ervoor dat “Pathologieën” nog decadentistischer en nog beter is dan de twee inspiratiebronnen. Het is zoveel meer dan een zo goed als vergeten ‘Regenboog klassieker’, “Pathologieën” is een tijdloze Nederlandstalige roman uit het ‘fin de siècle’ en daar zijn er niet zo heel van.